ՀԱՅԵՐԷՆ BLOG – ԳՐԱԿԱՆ ԳՈՐԾԱՐԱՆ ՄԸ

«Գանձասար» շաբաթաթերթի (Հալէպ) հարցազրոյցը Իշխան Չիֆթճեանի հետ
(23 Փետրուար, 1 Մարտ, 9 Մարտ 2018)

Ա․

Զարմիկ Պօղիկեան – Տարի մը եւ տասը ամիսէ ի վեր արեւմտահայերէնով հետաքրքրուող, նոր խօսք, գեղարուեստական ճաշակ, նոր միտք որոնող ընթերցողներուն ուշադրութենէն չէ վրիպած հայկական կայքէջի մը ծնունդը, որ համացանցի վրայ էջք կատարած է անձայն, առանց շեփորահարելու իր աշխատանքը: Հայերէնի ծարաւով համացանցային աշխարհին մէջ շրջող ընթերցողն է միայն, որ կը գտնէ այս կայքէջը ու պեղելով անոր բովանդակութիւնը կ’ըմբռնէ, որ Հայերէն պլօկը օրըստօրէ հայերէնասիրութիւնը ապրումէն կեանքի, կեանքէն արտայայտչաձեւի կը վերածէ ու կը յայտնաբերէ հայերէն մտածող, հայերէնով շնչող եւ ստեղծագործող, հայերէնը ապրեցնող գրիչներ:

Կը խորհիմ, թէ պատահականութեան արդիւնքով չէ, որ Հայերէն պլօկը խորհրդանիշ ընտրած է պտղաբերութեան նշանը՝ նուռը. խորհրդանիշը անոնց, որոնց աշխատանքը կը ծնի ամբողջական ու կրքոտ նուիրումէն: Առանց այդ նուիրումին ու հոգեկան հզօր շարժումին, հաւանաբար այսքան բանուկ գործարանի մը չվերածուէր Հայերէն պլօկը: Գործարան կ’ըսենք, որովհետեւ անոր էջերուն վրայ օրական դրութեամբ արտադրուող տեղադրումներ կը տեսնենք։ Տեղադրումներ, որոնք սովորական պարտականութեան մը տուրքը չէ որ կը վճարեն, այլ հայերէնով վերածնելու կարելիութիւնը ցոյց կու տան՝ լեզուի նահանջը երգելով ծուլութեան անձնատուր եղողներուն։

Խմբագիրներու միջեւ հրապարակային զրոյցը եւ մտքերու փոխանակումը շահեկան համարելով, քանի մը հարցում կ’ուղղենք Հայերէն պլօկի հիմնադիր եւ գլխաւոր խմբագիր Իշխան Չիֆթճեանին՝ ծանօթանալու եւ մեր ընթերցողները ծանօթացնելու հայ գիր ու գրականութեան շարժիչ ոյժը ցայտուն պահելու կոչուած այս կայքէջին՝ Հայերէն պլօկին առաջադրանքներուն։

1․ Համացանցային անհաշիւ կայքէջերուն մէջ, ի՞նչ առաջադրանքով ճամբայ ելաւ, ինչպիսի՞ սահմաններ հատեց եւ ինչպիսի՞ յամեցող թիւրըմբռնումներ շրջեց Հայերէն պլօկը։

Իշխան Չիֆթճեան – Նախ շնորհակալ եմ ձեր հետաքրքրութեան համար, որ հարցումներով կը դիմէք Հայերէն blog-ին։ Ցարդ մէկը այս քայլին չէ դիմած։ Եւ ինչո՞ւ դիմէ։ Այո, անհաշիւ կայքէջերուն մէջ մենք ալ մեր գոյութիւնը ունինք։ Ձեր այս հարցումին ամէնէն կարճ պատասխանը «Ա՛ռ եւ կարդա՛»ն պիտի ըլլար, սակայն կ’ենթադրեմ, որ դուք արդէն կը հետեւիք մեր կայքէջին, ծանօթ էք, կը թափառիք հոն երբեմն, եւ բնականաբար այդ կարճ պատասխանը ձեզ չի կրնար բաւարարել։ «Առաջադրութիւններ» վերտառութեամբ էջ մը ունինք (https://hayerenblog.wordpress.com/category/հայերէն-պլօկի-մասին/), եւ եթէ չեմ սխալիր, դուք զայն հրատարակած ալ էք ձեր կայքէջին վրայ (http://www.kantsasar.com/news/2017/06/11/20864/), ուր շարադրուած է կարելի մանրամասնութեամբ, թէ ինչո՞ւ ճամբայ ելած ենք, ի՞նչ բան առաջ կը դնենք։ Թերեւս կ’արժէ, եթէ արտօնէք, սկզբնական քայլերու մասին այստեղ քանի մը նշում կատարել։

Համացանցին բարիքէն օգտուելով կապ հաստատեցինք դիմատետրի վրայ ներկայ անձերու հետ, որոնք գրութիւններ կը զետեղէին իրենց անձնական էջերուն վրայ։ Կապը վերածուեցաւ համագործակցութեան եւ ծնունդ տուաւ այն էջին, որ Հայերէն blog (այսուհետեւ՝ ՀՊ) անունով ծանօթ է։

Սկզբնական երեք հոգինոց խմբակը ժամանակի ընթացքին բաւական մեծցաւ աշխարհագրական բաշխումի, մտածելակերպի, մտահորիզոնի եւ այլ իմաստներով։ Սփիւռքի տարբեր գաղութները ներկայ են հոն իրենց նիւթերով ու հարցերով, յուշագրութիւններով ու ակնարկներով տրուած, ինչ որ առանձին ուսումնասիրութեան մը նիւթ կը մատակարարէ։ Էջին ընդհանուր պարունակը, սակայն, գրական է։

Շշմեցուցիչ է ինծի համար այն երեւոյթը, որ մեր աշխատակիցներուն 95 առ հարիւրը անձամբ ինծի անծանօթ է։ Անդամներուն այդ տոկոսը ոչ նախապէս ճանչցած եմ, ոչ ալ անոր հանդիպած, սակայն նոյն աս տոկոսին ու գրեթէ բոլորին մասին կրնամ ըսել, որ անմիջական կապի մէջ են մեզի հետ։ Այս երեւոյթը զիս անձամբ անհուն երախտագիտութեամբ կը լեցնէ մեր բոլոր աշխատակիցներուն հանդէպ, սկսեալ անմիջական գործակիցներէս՝ Սօսի Միշոյեան-Տապպաղեանէն եւ Անի Բրդոյեան-Ղազարեանէն մինչեւ ամէնէն հեռու հեռաւոր աշխատակիցը, որոնք առանց որեւէ ակնկալութեան մեր դիմումին կ’ընդառաջեն՝ գրելով, յուշագրելով, իրենց գրութիւնները վերանայելով ու վերամշակելով, աշխատելով, ճաշակի մը զարգացման հետամուտ ըլլալով, թարգմանելով, բարբառագրելով, հատոր ու վաւերաթուղթ տրամադրելով, երգիծանկար ու լուսանկար փնտռտելով, իրենց աշակերտները քաջալերելով, այս կամ այն դամաբարանը լուսանկարելով. այս բոլորը՝ «ոսկի եւ արծաթ» չունեցող մեր նախնական պայմաններուն մէջ։

Պէյրութ, Շուշի, Երեւան, Պոլիս-Իսթանպուլ, Գահիրէ, Հալէպ, Դամասկոս, Գամիշլի, Ամման, Քուէյթ, Փարիզ, Նիս, Տեն-Հաակ, Համպուրկ, Շթութընզէ, Մոնթրէալ, Նիւ Եորք, Լոս Անճելոս՝ ահա քաղաքներ, ի միջի այլոց, ուր կը գտնուին մեր աշխատակիցները եւ անոնց աշակերտները։ Աշխատակիցներու ցանկը՝ https://hayerenblog.wordpress.com/category/աշխատակիցներ/:

Միջինարեւելեան գաղութներու Սփիւռքը ունի ցրուած այնքան տարրեր, որոնք իրենց ստեղծագործական ու թարգմանչական շնորհներով հատորներ լեցնելու ուժականութիւնն ունին։ Աշխատակիցներու ցանկը նշեցի վերը։ Անոնցմէ շատ աւելի մեծ թիւ մը հասանելի կրնար դառնալ համացանցի միջոցաւ, եթէ մենք տրամադրելիք աւելի ժամանակ ունենայինք։ Ճիշդ է որ ամէն աշխատակից միշտ չի գրեր։ Սպասելի ալ չէ այդ մէկը։ Ամէն գրող ունի իր կշռոյթը եւ հարկ է յարգել իւրաքանչիւրին կշռոյթը։ Ես անձամբ ունիմ հոն անշուշտ իմ նախընտրութիւններս, ինչ կը վերաբերի գրութեանց որակին, սակայն նախընտրութիւններէս առաջ կու գայ մեր առաջադրութիւններուն մէջ նշուած, ձեր ալ հոս մատնանշած մեր նպատակներէն մէկը. մենք գործարան մը բացած ենք, եթէ կ’ուզէք, ուր սկսնակներ իրենց քայլերը կ’առնեն՝ մէկ կողմէ, իսկ արդէն յառաջացած գրիչներ կը հրապարակեն իրենց նիւթերը՝ միւս կողմէ, հետագային ելեկտրոնային կամ տպագիր հատորներու ճակատագրին հասնելու համար։

Կան համացանցի վրայ բաւական գրական նիւթեր ամբարող ու ներկայացնող էջեր, ուր ամէն անդամ կամ չանդամ, ուզած ատեն իր ուզած նիւթը կրնայ տեղադրել, հոն տեղադրածը միաժամանակ հինգ-վեց տեղ տեղադրել, ճիշդ մեր մամուլին պէս, ուր երբեմն բարոյական նուազագոյն պարկեշտութիւնն ալ նկատի չ’առնուիր, նշելու համար գրութեան աղբիւրը։ Ինծի համար դժուար է հասկնալ, թէ գրութիւն մը տարածելու, հեռահաս դարձնելու մոլուցքին նպատակը ի՞նչ է, երբ այսօր համացանցի վրայ ամէն նիւթ արդէն հասանելի է։

Կը խօսիք «առանց շեփորահարում»ի գործելու մասին։ Մեր նպատակներէն չէ եղած ցուցնելը, այլ ըլլալը։ «Ի՞նչ պէտք է ընել», «ինչպէ՞ս պէտք է ընել», «ինչպէ՞ս պէտք է շարժիլ»էն առաջ եւ վերջ, հարցումներէն առաջ եւ վերջ կու գայ արարքը։ Եւ անձամբ ինծի համար զարմանալի է այս հարցումներով ժամանակ անցընելու ամուլ պարապմունքը, որ վերջին տարիներուն նորաձեւութեան վերածուած է։ Ինչո՞ւ խորհրդածել ու տեսաբանել ի վերջոյ։ Ո՞ր նպատակներուն ի խնդիր։

Կը հարցնէք «սահմաններու հատում»ի մասին։ Աշխարհագրականին կողքին շատ անհրաժեշտ է անոր հետ իսկ կապ ունեցող մտահորիզոնի, ճաշակներու, մօտեցումներու, կազմաւորումի, սերունդներու տարբերութեանց՝ սահմաններո՛ւ պարագան։ Երբ խօսքը կը վերաբերի գրական կամ գիրական, ինչպէս մեր առաջադրութիւններուն մէջ կը յիշենք, արտադրութեան, այն ատեն այս տարբերութիւններուն ու այլազանութեան մասին խօսիլը կը դառնայ անհրաժեշտ։ Մենք տասէն եօթանասուն տարեկան գրիչներ ունինք։ Այո, սահմաններ կան, զանոնք կարելի է հատել ու զանցել, երբ մէկ գրողը միւսին գրածը կարդալով փորձառութիւնը կ’ունենայ իր իսկ սահմանները ընդարձակելու, մտնելու պարտէզէն, լճակէն, ծովէն, ովկիանոսէն կամ անապատէն ներս միւսին, իրմէ աւելի կամ նուազ փորձառուին։ Երբ աշխատակիցներ իրարու գրածները կը կարդան եւ մենք կը հետեւինք այս միջգրողական փոխանակումներուն, արդէն վկան կը դառնանք չսպասուած ու մեր կողմէ չառաջադրուած նպատակներու իրագործման, այո, ձեւով մը նոր սահմաններու մերձեցման։

Սահմաններու հատումին կը վերաբերի նաեւ արտատպումի հարցը, որուն ակնարկեցի, եւ որուն մենք սկզբունքով դէմ ենք։ Ժամանակին, երբ համացանց գոյութիւն չունէր, արտատպումը դեռ հասկնալի էր։ Փարիզ լոյս տեսած յօդուած մը Պէյրութ արտատպելով կրնայիր ընթերցողիդ «նոր» նիւթ հրամցնել։ Բայց այսօր համացանցը այդ հարցը միանգամընդմիշտ լուծած է։

Կը հարցնէք «թիւրըմբռնումներ»ու մասին։ Կարելի է յիսուն էջ տեսութիւն գրել, սակայն չունենալ այդ տեսութեան տեսիլքը։ Կարելի է այդ տեսիլքին մասին մատնանշումներ ընել կամ գիտաժողովներ կազմակերպել, սակայն երբեք չհասնիլ շօշափելի արդիւնքի։ Կարելի է հասնիլ շօշափելի արդիւնքի, սակայն չյարատեւել այդ արդիւնքին քով այլ արդիւնք ձեռք ձգելու, ընդարձակուելու, արմատ նետելու համար։ Յաճախ կը խօսուի մարդուժի պակասին մասին, թէ ուժերը կը ցրուին, կը կորսուին, կը հեռանան, կ’անհետանան, չկան, չենք գտներ։ Տեսիլքը տեղ մը կապ ունի սահմաններ հատելու, տուեալով չգոհանալու, ծուլութեան մէջ չընդարմանալու, եւ, այո, թիւր հասկացողութիւնները բանիւ եւ գործով շտկելու հետ։

2․ Ակնառու է կայքէջին հարուստ բովանդակութիւնը: Օրն ի բուն կը հոլովենք, որ արեւմտահայերէն գրող չկայ, կարդացող չկայ, ստեղծագործող չկայ, ամենայն սառնասրտութեամբ մեռնող լեզուներուն շարքին ալ կը դասենք մեր ոսկեղինիկը՝ առանց գործի լծուելու, բայց, ահա՛,  Հայերէն պլօկին վրայ կը տեսնենք շաբաթական դրութեամբ տեղադրուող թատերգութիւն, թարգմանական գրականութիւն, պատմուածք, առակ, ակնարկ եւ տակաւին շատ մը բաժիններու նիւթեր, զորս, անկեղծօրէն կ’ըսեմ, հետաքրքրութեամբ կը կարդամ: Բովանդակալից նիւթեր գրողներու փաղանգ մը ի մի բերելը, մանաւանդ երիտասարդ գրիչներ պատրաստելը դիւրին աշխատանք չէ այս օրերուն: Շատ մը խմբագիրներ այս աշխատանքին հարկ եղած կարեւորութիւնը չեն տար ու կը բաւարարուին եղածները պահելով, քաջալերելով: Դուք հոսանքն ի վե՞ր կը թիավարէք, թէ հայերէնի հանդէպ ձեր հաւատքն է, որ մղիչ ոյժ կը հանդիսանայ ձեզի:

Ի.Չ. – «Մարդուժ չունինք», «գրող չկայ». յաճախ կը լսենք ու կը կարդանք, ինչպէս կ’ըսէք, պաշտօնական շրջանակներու մէջ այս մնայուն նահանջերգը։ Մանաւանդ լխկած, մտաքամ ու ցեխոտած հրապարակագրութեան մը մնայուն նիւթ կրնայ հայթայթել այս ընդմիշտ որոճալի «իմաստութիւն»ը։ Նոյն ու նման արտայայտութեանց հեղինակներն են, շատ յաճախ, որոնք դրապաշտութեան դրօշ մըն ալ բարձրացուցած կ’ընթանան, – յստակ չէ՝ դէպի ո՞ւր, – եւ իբրեւ ձրի խրատ կը բաշխեն՝ «Խաւարը անիծելու տեղ մոմ մը վառէ» իմաստալից առածը։ Անմիջապէս հարկ է շեշտել հոս, որ առածներն ու խօսքերը իրենց իմաստը կը ստանան եւ զայն կը կորսնցնեն ի հարկին, նկատի առած, թէ ո՞ւր, ե՞րբ եւ որո՞ւ բերնին մէջ կը գործածուին անոնք։ Փոխանակ վերոյիշեալ ժխտամէտ ու դրապաշտ բանաձեւերուն, եթէ տուեալ դերակատարները իրենց շուրջ նայելու ու այդ շրջապատին մէջ (եւ գիտէք որ «շրջապատ»ը համացանցի միջոցաւ այնքան ընդարձակ է) որոնումներ ու պեղումներ կատարելու, յայտնաբերումներու հոտառութիւն մշակելու հասունութիւնը ցուցաբերէին՝ այսինքն կարենային «մարդուժ» փնտռել եւ «ժողովում» կատարել, ոչ թէ գաղափարախօսական օթեկ բովանդակութիւն մատուցելով, տհաճ ոճ հրամցնելով, այլ նախ այդ «փնտռուողին» ձայնին համար ականջ ունենալով – ահա այս եթէ–էն յետոյ կարելի կ’ըլլար հաւանաբար ուրիշ կացութեան մը, կացութեան փոփոխութեան մասին խօսիլ։

Վստահ եղէք, որ կարելի է, նոյնիսկ՝ շատ աւելի նպաստաւոր, խնայողակա՜ն, այս մանրամասնութիւնները երբեք չարձանագրել այստեղ։ Անցնիլ։ Սակայն որպէսզի ախտաճանաչում բառը, որ եւս ի գիշերի եւ ի տուընջեան կը հոլովուի, գոնէ իմաստ մը ստանայ աս ձեւով, եւ հաւանաբար կարելի ըլլայ կացութեան գէթ անդրադարձը ապահովել, հարկ մըն է թերեւս այս մանրամասնութեան արձանագրումը հոս, հասկնալու համար, ի վերջոյ, թէ ի՞նչ պատճառով նման կացութեան մը մէջ կը գտնուինք, ուր թէեւ դրականն ալ, ժխտականն ալ, անոնց ախտաճանաչումն ալ կը բարձրաձայնուին, սակայն մեր շարժումները կապտուած են։ Պարզ պատասխանս այս է՝ որովհետեւ մենք որոնելու յօրինումը կորսնցուցած ենք։ «Որոնումին յօրինումը»՝ գործածած եմ մէկ բանաստեղծութեանս մէջ (տես Բանաստեղծութիւն, Գիրք Բ., առցանց հրատարակութիւն, 2016, էջ 112, ՀՊի «Գիրքեր» բաժնին մէջ)։ Այս ալ օրինակ մը, ըսելու համար, որ բանաստեղծութիւնը օդին մէջ նստած արարեալ մը չէ, այլ կապ ունի յաճախ շատ կենսական տագնապներու հետ։ Յօրինել հարկ է, ուրեմն, նաեւ ու ի միջի այլոց՝ որոնումը։ Փնտռել, թէ ինչպէ՞ս կարելի է փնտռել։ Պատահական գիւտերը հարկաւ անընդունելի կամ արհամարհելի չեն երբեք, մենք ալ մեր էջին մէջ պայծառ անակնկալներու դէմ յանդիման կը գտնուինք յաճախ, որոնց համար այնքան երախտապարտ ենք, սակայն, պատահականութեան տալու է, ի հարկին, ուղղութիւն։

Անկեղծօրէն լաւ չեմ գիտեր, թէ ի՞նչ է մեր «մղիչ ոյժ»ը աս պարագային։ Ես բնագիտական կրթութիւն չունիմ, սակայն կը զգամ, որ որեւէ ոյժ պարապին չէ ուղղուած։ Փերեզակութիւնն ալ ունի իր ոյժը, սրիկայութիւնն ալ։ Դիտեցէք մեր հաւաքական կեանքը, քիչ մը ամէն տեղ, ձեր նախընտրութեամբ, եւ մի՛ ամչնաք, եթէ կրնաք։ Մենք կը հաւատանք բարի ուժերուն։ Անոնք կը գտնուին երբեմն լերան գագաթը, երբեմն ձորին մէջ։ Երբեմն հարկ է հոսանքն ի վեր, երբեմն ալ ի վար թիավարել։ Կ’ուզեմ որ գիտնաք, որ մեր այս ձեռնարկը պարզապէս «գրական աշխատանք» մը չէ, ինչպէս որ գրականութիւնն ալ իր կարգին միայն «աշխատանք» չէ։

Միւս կողմէ, եթէ մեր աշխատակիցները կը վստահին մեր աշխատանքի որակին ու ճաշակին ու կը շարունակեն իրենց աշխատակցութիւնը, կամ նոյնիսկ չաշխատակցելով մեր թափած ջանքը պարզապէս կը տեսնեն՝ բնական է, որ իրենցմէ ալ մղիչ ոյժ կը ստանանք։

 

Բ․

3․  Հայերէն պլօկի զանազան բաժինները աչքէ անցընելով մեր կեանքը անոնց մէջ կը տեսնենք այնպէս ինչպէս որ է. հարազատ կերպարներ, գրականին կողքին առօրեայ մեր կեանքին եւ ազգային հարցերուն առնչուող նիւթեր: Այս բոլորը կը ներկայացուին պարզ, յստակ ու անկաշկանդ արտայայտութիւններով, այնպէս ինչպէս կը մտածէ գրողը, երբեմն նոյնիսկ հայհոյելով: Յակոբ Օշական առիթով մը գրած է. «Պոռալը կը շարժէ մեր հոգին, հայհոյելը կը մեծցնէ»: Արծարծուող նիւթերու եւ ոճի այս անկաշկանդ ներկայացումին, յատկապէս արեւմտահայ մեր մամուլին ու վերջին շրջանի գրականութեան մէջ, սակաւ կը հանդիպինք: Գրողին ազատ ոճը հայկական մեր լսարանին յարմարելու հարց ունի՞, թէ գրողը բացարձակ ազատութիւն պէտք է վայելէ , Օշականի խօսքով՝ «մեծնալու» համար:

Ի.Չ. – Շնորհակալ եմ, որ այստեղ նաեւ կայքէջին բովանդակութեան անդրադառնալու առիթ կու տայ այս հարցումը։ Այդ բովանդակութիւնը այլազան է, գիտէք։ Ամէն ինչ «կեանքը ինչպէս որ է» չէ, Զօհրապի ծանօթ բանաձեւին պէս։ Կը սիրենք միշտ դրօշներու վրայ գրել այսպիսի տողեր ու պտտիլ, իսկ այլ տողեր գետնուղի իջեցնել։ Երբեմն մեր «կեանքը այն է, ինչպէս որ չէ», կամ «… չէ եղած», կամ «… կրնայ ըլլալ կամ չըլլալ». ձեւերը շատ են։ Այլազանութիւնը կը քաջալերուի կայքէջին կողմէ։

Իմ տպաւորութիւնս այն է, որ «ազգային կեանք» կոչուածը, ինչպէս որ է ու չէ, տարբեր գաղութներու մէջ, Արեւելք կամ Արեւմուտք, չ’ունենար իր համապատասխան հակազդեցութիւնը կամ արձագանգը քննարկումի կամ երգիծանքի միջոցաւ։ Այնքան խայտաբղէտ ու ծակոտկէն պատկեր մը կը ներկայացնէ ան այսօր, որ կ’արժէ դուրս բերել զայն մութ սենեակներէն։ Մեր հրապարակած շարք մը քերթուածները, ակնարկներն ու կատակախաղերը նիւթ ունին մեր գաղութային կամ հայրենական կեանքի ինչ-ինչ երեսները։

Եթէ ուզենք ակնարկ մը նետել այլազան բովանդակութեան վրայ՝ «թարգմանութիւն» բաժնին մէջ կը գտնէք գրաբարէ, օսմաներէնէ (այս մէկը կ’ուզեմ յատկապէս շեշտել), թրքերէնէ, արաբերէնէ, ֆրանսերէնէ, անգլերէնէ, գերմաներէնէ, յունարէնէ, լատիներէնէ թարգմանութիւններ արեւմտահայերէնի. «բարբառ» բաժնին մէջ կը հանդիպիք Զէյթունի, Քեսապի, Մուսա Տաղի, Համշէնի,Ղարաբաղի, Ապարանի, Կիւմրիի, Համամլուի, Ղափանի, Սիսիանի, Ախալցիխէի, Լոռուայ, լեհահայոց եւ Նոր Ջուղայի բարբառներով պատումներու ու քերթուածներու, յատուկ բառարանի մը ընկերակցութեամբ. «յուշագրութիւն» բաժինը ձեզ կրնայ մատուցել Պոլսոյ, Պէյրութի, Հալէպի եւ այլ գաղութներու անցեալէն բերուած դրուագներ. «ակնարկ»ներուն մէջ կրնաք ծանօթանալ առօրեան խոկումի, պատկերի կամ երգիծանքի բերող կարճ դրուագներու ու պատումներու. «թատերգութիւն» բաժնին մէջ ձեզի կը սպասէ երգիծական կատակախաղերու շարք մը, մեր գաղութային առօրեայէն մասեր ցայտուն դարձնող. «աշակերտական անկիւն»ով եւ «խաչբառ»ով աշակերտներու գրական փորձերը, արձակ կամ բանաստեղծական, ներկայացնելէ անդին փորձառութիւնը կատարած ենք հոս հրապարակուող ինչ-ինչ անուններու կատարած յառաջադիմութեան։ Այստեղ ճակատագրական դեր ունին մեր գործակից ուսուցչուհիները, որոնց անվհատ, անդուլ, երբեմն՝ «կէս գիշերէն մինչեւ արշալոյս» աշխատանքը վեր է ամէն գնահատանքէ։ Անոնց նուիրումը իրենց աշակերտներուն մեզ յուզումով կը լեցնէ յաճախ։ «Բառ ու բան» բաժինը բառերու իմաստի ու գործածութեան եղանակին վրայ բացուող պատուհան մըն է։ «Անտիպ»ին մէջ ծանօթագրութիւններով կը ներկայացնենք գրողներու գրած կամ անոնց ուղղուած նամակներ, որոնց պատճէնահանեալ օրինակները մեզի կը տրամադրուին։ «Առակ», «հեքիաթ» , «քերթուած», «պատմուածք» բացատրութեան չեն կարօտիր։ «Մատենագիտութիւն»ը կը ներկայացնէ վերջին տարիներուն Հայաստան կամ Սփիւռք լոյս տեսնող Սփիւռքահայ Գրականութեան մաս կազմող տպագիր հատորներու տիտղոսաթերթերն ու մատենագիտական տուեալները։ «Լուսանկար»ները կը տրամադրուին մեզի կամ մամուլէն մենք կը գտնենք: «Երգիծանկար»ները՝ նախընտրաբար հին մամուլի էջերէն կամ հատորներէ կը հանուին. «ձեռագիր»ը կը խմբէ մշակութային գործիչներու ձեռագիր արձանագրութեանց նմոյշներ. «դամբարան»ով կը ներկայացուին մշակութային գործիչներու դամբարանները. «միտք եւ խօսք»ը մեր եւ մեր աշխատակիցներուն կատարած ընթերցումներուն ընթացքին ընդգծուած ու առանձնացուած տողեր կու տայ. «գիրքեր» բաժնով ունինք թուայնացած հատորներ, որոնց մէկ մասը միայն մեր էջին վրայ առաջին անգամ լոյս տեսած է։ Ունինք ՀԱՅԵՐԷՆ ՄԱՏԵՆԱՇԱՐը, որուն առաջին հատորը անցեալ տարի լոյս տեսաւ եւ հասանելի է  (https://hayerenblog.files.wordpress.com/2017/09/d5a5d680d5a9d5a1d5bd-d5a2d5a1d680d5b8d5be.pdf)։ Կը ծրագրենք ՀՊ-ի նիւթերը հետզհետէ ելեկտրոնային կամ տպագիր հատորներու վերածել։ Այսօրուան հաշուով աւելի քան 50 հատոր ներկայ է մեր էջին մէջ։ Եւ այսպէս շարունակաբար։ Շատ հաւանաբար հետագային աւելնան նոր բաժիններ։

Երբ գրական գործարանի մասին կը խօսինք, հարկ է նաեւ նկատի առնել, որ միայն հրապարակուած արտադրանքը չէ խնդրոյ առարկան, ինչ որ սա կամ նա հանդէսին կամ թերթին պարագային ի զօրու է, այլ այն ամբողջ հոլովոյթը, որուն հանգրուանն է միայն այդ արտադրանքը։ Մինչեւ հրապարակում կայ այն համագործակցական աշխատանքը, որ տեղի կ’ունենայ վարչութիւն-աշխատակից կապին միջոցաւ։ Համագործակցութիւնը հեռաւորութիւնը մասամբ կը շրջանցէ։ Համացանցով սփռուած, բայց միացանցուած ժամանակաշրջան մուտք գործելը անհրաժեշտութիւն մըն է այսօր մեզի համար, այլապէս մեր կորուստներուն թիւը պիտի բազմապատկուի։ «Գրութիւն մը ղրկէ»ով ոչ կը սկսի, ոչ ալ կը վերջանայ մեր աշխատանքը։ Երբեմն շաբաթներու վրայ տարածուած փոխանակութեան մը մասին է խօսքը, նիւթի, ձեւի, մշակումի մասին խորհրդակցութեամբ լեցուն, որ պտղաբեր արդիւնքի պարագային շահաւէտ աւարտ կ’ունենայ բոլոր կողմերուն, բայց մանաւանդ հայերէնին համար։ Երբեմն տող մը կամ նախադասութիւն մը քանի երթուդարձ կը կատարեն մէկ ցամաքամասէն միւսը, մինչեւ որ յստակացումներու հասնինք։

Ձեր հարցումին երկրորդ բաժնով դուք կ’ակնարկէք մեր կայքէջին վրայ լոյս տեսնող կարգ մը գրողներու սուր ու կծու ակնարկութիւններուն ու պատկերներուն, այո, հայհոյալից արտայայտութիւններուն, նոյնիսկ հայհոյանքի գործածութեան։ Ասիկա կը վերաբերի նաեւ ընդհանուր ուղղութեան մը, կամ ուղղութեան երեսի մը, ինչ որ այս օրերուս հայ մամուլի աշխարհին համար գրեթէ անծանօթ երեւոյթ մըն է. ինչ որ ձեռքդ անցնի կամ ինչ որ քեզի ղրկեն՝ կը հրատարակես։ Ծրագիր, թելադրանք, խորհրդակցութիւն, ճաշակ հորիզոնէն անդին կը գտնուին։

Կը մէջբերէք ձեր քաղաքին մէջ իր վերջին հանգիստը գտած Յ. Օշականը, մեր էջին վրայ հրապարակուած մէկ քերթուածին բնաբանը կարդալով («Պոռալը կը շարժէ մեր հոգին, հայհոյելը կը մեծցնէ»), եւ լաւ է որ Պարոնեանի ընդհանրացած խօսքը չէք կրկներ՝ «Հայհոյանքը փաստի սով է»։ Բարոյականութիւն խաղցող մեր հաւաքական ճամարտակութիւններուն աս երկրորդ մէջբերումը աւելի կը սազի, արդարեւ։ Բայց մարդ աւելի հարուստ է, երբ զգացողութիւնը ունի մէկ, երկու եւ աւելի կողմերու, հակադիր ձեւերու։ Չկարծէք, որ Պարոնեան միայն այդ խօսքով բաւարարուած է։ Ազգային կեանքը վերէն վար լուացողներէն մէկն ալ ինք եղած է։

Եթէ մեր մատենագրութեան ու գրականութեան քիչ մը ծանօթանանք՝ չենք զարմանար կամ գայթակղիր։ Կան բազմաթիւ օրինակներ, անարգական նամակներ, օրինակ, հայ եւ ասորի քոյր եկեղեցականներու միջեւ իսկ փոխանակուած։ Չբաւարարուինք միայն Խորենացիին ողբով, որ դեռ այժմէական է։ «Արութեան գործեր»ուն կողքին բաւականաչափ չարութեան գործեր ալ կան։ Կան սուր արտայայտութիւնները Նարդունիի մը կամ Շուշանեանի մը գրիչին տակ, նոր ժամանակներէն։ Ի վերջոյ պարզապէս յանուն գայթակղութեան հայհոյողներ ալ կան։ Ինչ-ինչ գայթակղեցուցիչ բառեր ու տարրեր պիտի գտնէք նաեւ Վ. Օշականի գրականութեան ողջ երկայնքին։

Ան որ գայթակղութեան չի դիմանար, թող տունը նստի ու պատուհանները փակէ։ Կամ անկողինէն դուրս չելլէ։ Բառերէ՞ն կ’ամչնանք։ Աւելի լաւ կ’ըլլայ, եթէ ամչնանք ներկայութենէն մեր ազգային կեդրոնական կեանքին մէջ գիշեր ու ցերեկ թափառող ու յաճախ բարձր պաշտօններ զբաղեցնող, հոգեւորական եւ աշխարհական, անբարոյական տարրերու, որոնք առանց իրենց ամօթոյքը ծածկելու կը շրջին, արժանանալով ամէն տեսակ գնահատանքի։ Գիտէք, չէ՞, որ արիւնարբու սուլթանը ջարդերէն յետոյ ոճրագործները գնահատանքի կ’արժանացնէր։ Հայ սուլթաններն ալ թուրք սուլթանին աւանդութիւնն է որ կը շարունակեն, թերեւս ալ նոյն կորովով, այսօր, մեր աչքերուն առջեւ, երբ ամէն տեսակ «ջարդարարներ» գնահատանքի կ’արժանանան։ Ասիկա թրքահայկական միասնական պատմութիւն մըն է, եթէ կ’ուզէք։

Մեր բարքերուն ինչ-ինչ գայթակղալի երեսները ցուցահանող ահագին, ահաւո՛ր երեւոյթներ կան հայր Օշականի գրականութեան ամբողջ տարածքին։ Եթէ երկերը կարդացուին, արդիւնքը շօշափելի կը դառնայ։ Միայն անձնանուններ ու երկանուններ գոց սորվիլն ու հոլովելը չեն կրնար բովանդակալից դարձնել դասապահերը։ Գիտեմ, շատ բան է պահանջածս։ Բայց աս ալ պահանջատիրութիւն մըն է։

Վերադառնալով նիւթին, շեշտեմ, որ նման ամէն արտայայտութիւն կը համապատասխանէ տուեալ կացութեան մը, երեւոյթի մը, կեցուածքի մը։ Ուղղուած է անոնց։ Զանոնք կը բանայ, կը հրէ, կը սրէ։ «Բարկանայք եւ մի՛ մեղանչէք», կ’ըսէ սաղմոսերգուն։ «Ողորմութեամբդ սատկեցո՛ւր թշնամիներս», կ’ըսէ այլ սաղմոս մը։ Թումանեան կ’ակնարկէ պոէտներու, «որ չեն պղծել իրենց շուրթերն անէծքով»։ Հայհոյանք, բարկութիւն, անէծք – ահաւասիկ ծայրագնացումներ, որոնք մեր կեանքին տուեալ պահուն պատասխաններն են առաջին հերթին։ Այս պատասխաններէն շատ աւելի ծանր են տուեալ պահը եւ այդ պահը ստեղծող անձը կամ անձերը։ Արդարացում չէ որ կը կատարեմ, այլ կը փորձեմ հասկնալ։ Ընթերցողին կը մնայ զանոնք ընկալելու պարտականութիւնը կամ զանոնք անտեսելու կեցուածքը։ Նորութիւն չէ, որ մենք կորսնցուցած ենք միջոցները գիրն ու գրականութիւնը բերելու, բանալու մեր առօրեային, դնելու սեղանի վրայ։ Այնքան ատեն որ առօրեան, օր առ օր գիրին բերուող նիւթը, գիրն ու նիւթը իրարու ագուցող մեր մերձեցումը իրարու հետ յարաբերութեան մը մէջ չեն բանիր, գրական բարձր հարցերը, փիլիսոփայական նկրտումներն ու ամէնէն հետաքրքրական գեղագիտական հարցերը կը մնան անհպելի ու անկապ. չեն խօսիր։ Կը մնան կտակ՝ յաջո՛րդ կամ միւս սերունդին։

Գ․

4․  Յաճախ կը լսենք «Հայերէնը հայրենիքէն դուրս, առանց հողի չ’ապրիր, չի զարգանար» արտայայտութիւնը, մինչդեռ արեւմտահայերէնը իր գագաթնային զարգացումին հասած է երբեմն հողէն հեռու: Լեզուի նահանջը, ուրեմն, կացութեան ու պայմաններո՞ւ արդիւնք է, թէ նաեւ նախանձախնդիր աշխատանքի բացակայութեան:   

Ես առիթ ունեցած եմ այս նիւթին մասին ձեր իսկ թերթին մէջ, կարծեմ, որոշ ակնարկութիւններ կատարելու։ Հողը եւ պետականութիւնը, որոնք նոյն բաները չեն անշուշտ, կրնան հաստատութենական զարգացման համար լաւ միջոցներ ու մթնոլորտ ստեղծել, պետական յատկացումներ կատարելով այս կամ այն ծրագրին, կամ ուղղակի ուսումնասիրութիւններ յանձնարարելով։ Ասիկա կարողականութիւն մըն է, որ կրնաս կիրարկել ու կրնաս չկիրարկել։ Սակայն այդ նշածներս կարելի են, եղած են, նորութիւն ալ չեն՝ առանց հողի եւ առանց պետականութեան։ Այս իրողութիւնը եթէ ընդունելու չափ հասուն ենք, կրնանք մտածել, այլապէս կը շարունակենք դատարկ «հողերգութեամբ» զբաղիլ։ Ամէն մարդ ազատ է իր ընտրութիւնը կատարելուն մէջ։ Պարտադրանք ալ չկայ։ Տգիտութիւնը ընտրութեան հարց է երբեմն։ Խաւարը կը «տեսնես» ու խաւարը կ’ընտրես, եթէ ձեռքէդ բռնող մէկը չըլլայ։

Արեւմտահայերէնի ծաղկումը Պոլիս եւ Զմիւռնիա անհող պայմաններու տակ տեղի ունեցած է։ Ճիշդ է, հայրենի հողին հետ կապեր միշտ ալ եղած են, Երուխան, Զարդարեան եւ ուրիշներ աշխարհագրական երթուդարձ կատարած են օսմանեան մայրաքաղաքին ու հայրենիքին միջեւ, տոհմայինը, տոհմիկը, բարբառները լեզուին ու մշակոյթին համար իբրեւ աղբիւրներ ծառայած են, սակայն լեզուն եւ գրականութիւնը կը զարգանան տարբեր-տարբեր միջոցներով ու տարբեր-տարբեր միջավայրերու մէջ։ Հողը չէ միակ աղբիւրը մշակոյթին։ Այստեղ հողին կարեւորութիւնը չէ որ կը նսեմացուի։ Սակայն մեր պատմութիւնը ցոյց տուած է, որ մեր ճակատագրական իրագործումներուն մեծ մասը անհող պայմաններու մէջ կատարուած է։ Հիմա ալ բոլոր տուեալները կան, թէ հողին վրայ, թէ հողէն դուրս լեզուին ու մշակոյթին զարգացում ապահովելու։ Մենք ալ իբրեւ ժողովուրդ կը գտնուինք թէ՛ հողին վրայ, թէ՛ հողէն դուրս։ Ո՛չ հողին վրայինները իրենց «հողի իմաստութեամբ» կը փայլին, ոչ ալ դուրս եղողները իրենց «անհող տգիտութեամբ» խաւարած են։ Ասքանը հասկնալը դժուա՞ր պարտականութիւն մըն է։ Հետեւաբար ինծի համար յստակ չէ, թէ ուրկէ՞ կու գայ այն «մեծ իմաստութիւնը», թէ մշակոյթը հողի արտադրութիւն է։

Ծանօթ ըլլալու է ձեզի «հայաստանակեդրոն» ածականը, որ հագուստի պէս կարելի է հագցնել այս կամ այն գոյականին։ Եւ ձեւելու ու հագցնելու համար դերձակներ չեն պակսիր։ Գաղափարախօսութիւն, մտածելակերպ, նոյնիսկ գիտութիւն կամ գիտակցութիւն կրնան «հայաստանակեդրոն» ըլլալ, ըստ մեր քմահաճոյքին։ Ո՞վ պատասխանատուութիւն կը կրէ եւ ո՞վ պատասխանատուութեան կը կանչուի իր բարբաջանքին համար։ Ազգային «դատարանները» այսպիսի յանցանքներու համար չեն։ Նոյն գիծի վրայ ալ, չեմ զարմանար, եթէ հայաստանակեդրոն գրականութիւն թելադրելի ու նոյնիսկ մշակելի ըլլայ, եթէ չէ արդէն …։

Քաղաքական գաղափարախօսութեան գետնի վրայ այս հողերգութիւնը հասկնալի է մասամբ։ Կրնան մարդիկ իրաւամբ մտածել, որ պետութիւնը լաւագոյն ձեւն է ազգային քաղաքական միջավայրի մը զարգացման համար։ Եւ մեզի պէս իրաւազրկուած ժողովուրդի մը համար բնական է այս մտածողութիւնը։ Ինչ որ անբնական է, սփիւռքեան պատմութեան ուրացումը, այսինքն ինքնուրացութիւնն է՝ մէկ կողմէ, միւս կողմէ ալ՝ մշակութայինին հողային սահմաններ գծելու անհեթեթութիւնը։ Տեղ մը ըսած պէտք է ըլլամ, ինչ որ նորութիւն ալ չէ հարկաւ, որ արեւելահայ մշակոյթի ծննդավայրը եւ ծաղկման միջավայրը ոչ թէ Երեւանն է, այլ Թիֆլիսը։ Մենք հայրենիք պոռալէ քիչ մը դադրելու ենք, – մանաւանդ անոր համար որ այդ պոռչտուքին որեւէ բան չի յաջորդեր առհասարակ, – հայրենիի սահմանազանց կարողականութեան հաղորդակից դառնալու ի խնդիր, եւ առաջին հերթին սկսինք մեր պատմութիւնը ոչ թէ ուրանալ, այլ սերտել։ Երբ դուն քու պատմութիւնդ կ’ուրանաս, ինչպէ՞ս եւ ինչո՞ւ կ’ուզես որ թուրքը ընդունի զայն:

«Լեզուի նահանջը ինչի՞ արդիւնք է», կը հարցնէք։ Ասիկա եկէք իբրեւ «հարց» սահմանենք, «դատ» բառին մէկ իմաստը առնելով, հայկական մակարդակի վրայ (հայկական հարց, հայկական դատ), եւ մենք մեզի ուղղենք հարցումը. հոս ո՛չ Թուրքիան, ո՛չ ալ Ատրպէյճանը կան, որ խանգարեն, որ մենք մեր լեզուն կարգի բերենք։ Խանգարիչ ու արգելակիչ պատճառները դուրսը չեն։ Մեր մէջն են բացայայտօրէն։ Կը նմանի այսօրուան Հայաստանի ներքին քաղաքականութեան։ Ըստ երեւոյթին ունինք այս գետնի վրայ ներքին թշնամիներ։ Ի՞նչ է մեր լեզուի հարցը, մեր լեզուի դատը։ Կամ չենք ուզեր, կամ ալ չենք կրնար այս հարցով զբաղիլ։

Գիտակից եմ, որ մեծ, հսկայական, բազմաբնոյթ ու բազմահոլովոյթ աշխատանքի մը մասին է խօսքը, «լեզուին նահանջ»ին դէմ դնելու հարցերով զբաղիլը, որ ժամանակի եւ ուժերու ճիշդ բաշխումի կը կարօտի, սակայն միաժամանակ գիտակից եմ, որ հսկայական անլրջութիւն մը կայ այս գետնի վրայ մեր վերաբերմունքին մէջ։ Կատարուած փորձերուն մէջ, որոնց կը հետեւիմ, բացակայ են բծախնդրութիւնը, բարեխղճութիւնը, ճաշակն ու որակը, երբեմն նոյնիսկ նիւթին տիրապետումը, որ բաւական մեծ հարց մըն է ինքնին, կը հասկնաք։ Հոս օրինակներ չեմ ուզեր տալ, փորձերը յականէ յանուանէ չեմ ուզեր մատնանշել, որոնց մէկ մասը իբրեւ ցուցադրականութիւն եւ զբօսանք, այլ մասը՝ ձախողութիւն, իսկ երրորդ մաս մըն ալ զուտ խայտառակութիւն կարելի է բնորոշել հանգիստ խղճով։ Գիտեմ, որ ականջ ունեցող չկայ, որպէսզի լսող ըլլայ։ Այս բոլորին կողքին, եթէ կարելի է խօսիլ 10 տոկոս յաջողութեան մասին, հաստատ հիմերու վրայ նետուած նուազագոյն աշխատանքի մը մասին՝ մխիթարուա՞ծ պէտք է ըլլանք։ Ա՞յս է մեր կարողութիւնը։

Լեզուն նահանջէն կարելի է կանչել, գերեզմանէն դուրս հանել անոր որդնոտած մնացորդը, վերակենդանացնել, ու վերստին «ռազմադաշտ» ղրկել (եթէ կը գիտակցինք «նահանջ»ին ռազմական իմաստին), զայն բազմամակարդակ գործածելով, եւ ոչ թէ լլկելով։ Զայն լլկելով «գործածելը» կ’ապահովէ միայն անոր սպաննութիւնը, «ի մահ ածել» մըն է այդ։

ՀՊ-ը կ’աշխատի լեզուն եւ ոչ թէ անոր սպաննութիւնը կենդանի պահելու համար։ Այս իմաստով եւս անիկա «գործ-արան» մըն է, «պահ-արան» մը կամ «մահ-արան» մը չէ։ Ասիկա յոյժ կարեւոր կէտ մըն է։ Թերեւս այս է նաեւ մեր տարբերակիչ ու ընդգծելի յատկանիշը։ Կրնաք անհամեստութիւն սեպել։ Հարց չէ։ Ուրիշ կարեւոր յատկանիշ մըն ալ կ’ուզեմ այստեղ նշել. ՀՊ-ը մէկը մեզի չէ յանձնարարած, մենք պաշտօն մը չենք ստացած, ինչպէս որեւէ պաշտօն ստացած անձ։ Եւ երանի թէ կարելիութիւնը ունենայինք քանի մը հատ նման գործարան բանալու, որպէսզի մեր նպատակները աւելի արագ իրագործումի հասնէին, այսինքն հայերէնին արթնութիւնը կազմակերպուէր եւ անչափահասներու պատրաստած Գողգոթայէն հեռու պահուէր ան։

Ձեր թերթին նախորդ թիւերէն մէկուն մէջ, Ռոպէր Հատտէճեանի հետ կատարուած հարցազրոյցին ընթացքին, յիսուն տարիներու վաստակաշատ խմբագիրը իր խմբագրական ոճին անդրադառնալով կը փորձէր բացատրել, թէ ինչպէս ինք միշտ ճիգ թափած է գրականութիւնն ու լրագրութիւնը իրարու մօտեցնելու, գրականութեամբ լրագրութիւն ընելու եւ լրագրութեամբ գրականութիւնը ծանօթացնելու։ Ինքնին հետաքրքրական մօտեցում մըն է այս, որ թերեւս օր մը առանձին ուսումնասիրութեան ալ նիւթ մատակարարէ։ Այս ոճը յատկապէս մերօրեայ արեւմտահայալեզու տպագիր եւ առցանց մամուլի ինչ-ինչ ներկայացուցիչներուն կրնայ կարեւոր յիշեցում մը կատարել։ Արդարեւ անոնցմէ ոմանք կը կարծեն, նոյնիսկ վստահ ալ են, որ լրագրութիւնը այն ասպարէզն է, որուն համար ոչ թէ գրականութիւն կամ գրական ճաշակ անհրաժեշտ չեն, այլ ոչ իսկ նուազագոյն հայերէնի իմացումը որեւէ դեր կրնայ խաղալ։ Վերը ակնարկեցի անլրջութեան։ Մենք կը գտնուինք կրկնակի ձախողանքի մը դէմ յանդիման։ Եթէ ոմանց լրագրական ոճը իր բովանդակութեամբ աճպարարութեան սահմաններուն կը հասնի, – եւ այս կարծիքին տուն տուող պատճառներ ալ կան, – այս պարագային, իր «լեզուով» եւս անիկա երկրորդ աղիտալի երես մը կ’ունենայ ու կը վերածուի թէ՛ բովանդակային, թէ՛ լեզուական՝ կրկնակի աղէտի մը։ Իսկ այս կացութեան մեր հաւաքական պատասխանը կ’ըլլայ հաւանաբար հաստատել կրկին, որ մարդուժի պակասէն ախտահարեալ ենք։

ՀՊ-ը մարդուժի պակասին դէմ գացող աշխատանք մըն է, որուն գաղտնիքը կը կայանայ ճաշակ ներկայացնելուն եւ մանաւանդ՝ զարգացնելո՛ւն մէջ։ Մեր աշխատակիցները լաւ գիտեն, թէ մենք «եղած»ով չենք կրնար գոհանալ։ Փոթորիկ եւ փրփուր յառաջացնելու մարմաջ ալ չունինք։ Ատիկա ցուցամոլներու կը վերապահենք։ Եթէ տեղ մը բազմութիւն մը հաւաքուած է՝ չի նշանակեր, որ այդ բազմութեամբ կարելի է բանակ կազմել։ Մարդիկ ամլացած են, սակայն չեն ընդունիր իրենց ամլութիւնը։ Եթէ անոնք չեն խոստովանիր իրենց ամլութիւնը՝ ինչպէ՞ս կարենան հրաժարիլ այդ ամլութենէն։

Լեզուի հարցին մաս կը կազմէ արեւմտահայերէնի խնամքին հարցը։ Արեւմտահայերէն անունով գրական լեզու մը կայ, արդարեւ, որ արեւելահայերէնի թարգմանութիւն չէ պարզապէս։ Յուսամ հասկնալի է ըսածս։ Հայաստանեան լուրերը «թարգմանող» լրատուամիջոցներ, որոնց խմբագիրները ո՛չ գրել, ո՛չ կարդալ, ո՛չ արեւմտահայերէն, ո՛չ արեւելահայերէն, ո՛չ ալ երկուքին ուղղագրութիւնը գիտեն՝ արեւմտահայերէնի խնամքին ի՞նչ նպաստ կը բերեն իրենց «ներկայութեամբ»։ Անոնք արեւմտահայերէնի թաղումն է, որ կ’արագացնեն։ Տակաւին, արեւմտահայերէն ասմունքն ու ընթերցումը նոյն ճակատագիրը կը հետապնդեն։ Երբ մէկը իր կարդացածը չէ հասկցած, ու անբնական, անտրամաբանակա՛ն մեղեդայնութիւն կը դնէ ձայնին մէջ, սխալ առոգանութեամբ կը կարդայ, ձայնային մանկական ելեւէջումներ ու կլկլացումներ կը կատարէ հասուն պատմուածք մը կամ քերթուած մը կարդացած ատեն, կը կարծէ՞ք որ որեւէ դրական արդիւնքի կրնայ հասնիլ կատարուած աշխատանքը։

Հոս «խնամք» բառը սխալ է հարկաւ։ Լեզուին «խաչելութիւնը» կը կազմակերպեն այս փորձերը։ Որքան ոչ-արմատական ըլլան այն յայտարարուած ձեռնարկները, այնքան աւելի պիտի ուշանայ, պիտի յետաձգուի, մակերեսայնանայ լեզուին համար թափուած «ճիգին» արդիւնքը։ Իսկ սխալը գիտակցաբար որդեգրելն ու գնահատելը արդէն հակաճիգ մըն է։

Կայ տարածուած կարծիք մը, որուն համաձայն, համացանցը հասարակ խծբծավայր է` աժեմին-չաժեմին կողմէ դիւրաւ հասանելի ըլլալուն համար։ Ասիկա անպատասխանատու մօտեցումներու համար ի զօրու է։ ՀՊ-ը նաեւ այս ըմբռնումին դէմ կ’աշխատի իր գոյութեամբ։

Զ.Պ. – Շնորհակալութիւն Ձեր սպառիչ պատասխաններուն համար:

http://www.kantsasar.com/news/2018/02/23/28974/

http://www.kantsasar.com/news/2018/03/01/29242/

http://www.kantsasar.com/news/2018/03/09/29525/

Advertisements

ՀԱՐՑԱԶՐՈՅՑ – Վ․ ԱՐՄԷՆ ԵՒ Ի․ ՉԻՖԹՃԵԱՆ – Ա․ եւ Բ․ ՄԱՍ

«Ճամբայ ելլել, ճամբայ բանալ, որովհետե՞ւ…» — Ա. մաս

ՎՐԷԺ-ԱՐՄԷՆ

Հայերէն blog-ը երկու տարեկան է։
Առիթն է, որ անոնք, որոնք երբեք չեն լսած իր մասին, գաղափար մը ունենան, թէ ի՞նչ է, ի՞նչ կ՚ընէ այս կայքէջը, ի՛նչ կ՚առաջադրէ։ Իսկ, անոնք, որոնք արդէն անոր այցելուներն են, պարբերական թէ յաճախակի, առիթ ունենան աւելի մօտէն ծանօթանալու անոր հիմնադրին, վարիչին, խմբագրին, ոգիի՛ն։ Այսինքն՝ Իշխանին։Իր ակադեմական ասպարէզին բերմամբ ծուարած Գերմանիոյ մէկ անկիւնը՝ Իշխան Չիֆթճեան հայ գիր ու գրականութիւն ծանօթացնելու, այլեւ հայ գիր ու գրականութեան զա՛րկ տալու աշխատանքին է լծուած։
Ան սիրով ընդառաջեց պատասխանել հարցումներուս։

Վ-Ա. — Իշխա՛ն, մեր այս զրոյցին վերնագիր ընտրեցի վերեւի հինգ բառերը, իրենց բազմակէտով, որոնք կ՚երեւին կայքէջին մասին գրուած «Հայերէն blog — Առաջադրութիւններ» գրութեան մէջ։ Հետաքրքրական է այդ պարոյկը, որ զետեղուած է վերջին բառին վրայ։ Սկսինք այդ պարոյկին ետեւ օրին թերեւս անպատասխան մնացած առաջադրանքէն, որ սակայն անցնող երկու տարիներուն ինքնաբերաբար բացայայտուեցաւ, առանց աւելորդ բացատրութիւններու։ Ուրեմն, կրնա՞ս ուրուագծել կայքէջին ստեղծման գաղափարն ու կտրած ճամբան։ 
Ի.Չ. — Կը մատնանշես հարցնող որովհետեւը՝ որովհետե՞ւ։
Լաւ ընտրած ես զայն։ Բացայայտիչ, բնորոշիչ պահ մըն է այս անպատասխան հարցումը, որ պատասխանահարցում մըն է՝ հարցում եւ պատասխան միաժամանակ։ Հռետորական հարցում չէ, հարկաւ, որուն պատասխանը գիտենք կամ կ՚ենթադրենք, այլ կ՚ուզէ հարցումը պահել ու երկարել, իբրեւ գալիք։ Հարցումով կենալ վերջաւորութեան, եթէ կ՚ուզես, որովհետեւ հարցումը վերջին մնացողն է։
Ինչո՞ւ ճամբայ ելլել։ Կարելի էր պարզապէս այսպէս ձեւել հարցումը։ Ճամբայ ելլելը, սկսիլը որովհետեւ հարցո՞ւմ կը շալկեն։ Որովհետեւի՞ ուղղուած են։ Ես համաձայն չեմ։ Ես ելլելուն համաձայն եմ, ոչ՝ որովհետեւ-ին։ Ելլել առանց որովհետեւ-ի։ (Ստուգաբանական իմաստով ալ, կը խորհիմ, որովհետեւ-ը ուրիշ բան չէ, այլ այն, որ յետոյ կու գայ, տուեալ նիւթին հետ։ Որովհետեւ-ով թող զբաղին անոնք, որոնք զբաղիլ կ՚ուզեն։ Որովհետեւ-ով անուղղակի, միա՛յն անուղղակի զբաղած է պլօկը իր ամբողջ գոյութեամբ)։ Ան է հարցը, որովհետեւ ան է, որ չի պատահիր։ Ելլելը իբրեւ ելք նաեւ։ Ուրեմն, ճամբայ ելլելը կայ եւ որովհետեւ-ի կարիք չունի։ Ճիշդ այնպէս ինչպէս որեւէ մամուլ-հանդէս կամ ձեռնարկ կը սկսի, կը հատէ ճամբայ, իր գոյութեամբ կրնայ պատասխան մը ըլլալ ելլելուն, ճամբուն եւ որովհետեւ-ին։ Հոն որովհետեւը պարոյկ ստանալով ինքզինք կ՚առաջնորդէ մինչեւ ոչնչացում։

Վ-Ա. — Ուրեմն, ինչո՞ւ այդ կասկածը կամ անորոշութիւնը ստեղծել։ Արդեօք սկզբնական մտավախութի՞ւն մը, թէ գուցէ ձախողիս նախաձեռնութեանդ մէջ, կամ չստանաս արդիւնքը, որ կ՚ակնկալէիր։ Կամ դուն քեզի ինքնավստահութի՞ւն ներշնչելու համար… Անշուշտ յետադարձ հայեացքով այս բոլորը երկրորդական կը դառնան, եւ գործը ինքնին խօսուն վկայ է։ Ուրեմն, շարունակէ, ի՞նչ էր ճիշտ նպատակդ։
Ի.Չ. — Որեւէ հարցում կասկած կամ անորոշութիւն չէ, գոնէ իմ պարագայիս, այլ՝ որոնումի սկզբունք։ Ըստ երեւոյթին, շատ յստակ չէ վերը կատարած բացատրութիւնս։ Ըսել կ՚ուզեմ՝ որովհետե՞ւ, որովհետեւի՞ կը սպասէք։ Ես որովհետեւ-ի չեմ սպասեր, անոր կարիքն ալ չեմ զգար։ Այսինքն կասկածին ու անորոշութեան ճիշդ հակառակը։ Կասկածն ու անորոշութիւնը կը թողում Սփիւռքի մէջ մշակութային ծառայութեան նուիրուած գիտակից կամ անգիտակից մարմիններուն, երեւելի եւ աներեւոյթ, որոնք գիշեր-ցերեկ իրենց իսկ ինքնավստահութիւնը կը կործանեն, կասկած եւ անորոշութիւն կը սերմանեն, ուզելով եւ չուզելով, նախաձեռնողի իրենց սահմանները այնքան կը նեղցնեն, որ իրենց գոյութիւնն իսկ կը դառնայ աժան երգահանդէսի ու պարահանդէսի խամաճիկ։ Եւ իրենց այս վիճակին ոչ թէ գիտակից չեն միայն, այլ նոյնիսկ հպարտ ալ են անով…։
Կը խորհիմ, որ կայքէջին գլխաւոր գաղափարն է համացանցի դարաշրջան հասցնել արեւմտահայերէնով արտադրուող ու արտադրելի գրական ճիգը։ Երբ ճիգ կ՚ըսեմ, որոշ համեստութիւն մը չէ, որ կը խաղամ։ Ճիգը կը ներառէ գրական կարելի եւ ներկայ բոլոր մակարդակները։
Մեր նպատակը չէ միջակութիւններ սնուցանել կամ բուծանել։ Առաջին հայեացքով կարելի է թերեւս գտնել տեղ-տեղ ոչ այնքան «բարձր» ճաշակի արտադրանքի գրական կտորներ։ Բայց, ներողութիւն, ամենէն ընտիր գրական հանդէսներն իսկ, հայ կամ օտար, ունեցած են եւ ունին նման ուղեկիցներ, կողմնակի երեւումներ, եթէ կ՚ուզէք։ Հարկ է գրական մամուլը թղթատել։ Մեր նպատակը գրականութիւն եւ գրականութեան համար մթնոլորտ ստեղծել է։ Կրնա՞ս մատնանշել այդպիսի գործելադաշտ մը, որ այսօր, այս նպատակը կը հետապնդէ։ Գրական փորձեր քով քովի դնե՞լ է միայն գրական հանդէսի մը «առաքելութիւն»ը։ Այդ է արդէն պատճառը, փաստօրէն առաքելութիւն չունեցողներու արջառն է պատճառը, որ այսօր գրական ճահիճ կը պատրաստուի մեր շրջապատին մէջ։
Գրականութիւնը ոչ թէ սովետական իմաստով փողոց իջնելու է, ամէն մանուկի բերանը Շիրազի կամ Սեւակի տողի վերածուելու ի խնդիր, դառնալով ոչ միայն ընտրանիի, այլեւ լայն շրջանակներու սեփականութիւնը, այլ՝ գիրը, գիրականը դառնալու են դէպի օր եւ առօրեայ։ Ահա կարեւոր նպատակ մը, որուն իրագործման ուղղուած է մեր էջը։ Մեր ամենէն շատ կրկնած թելադրանքներէն մէկն է՝ տետրակ մը ունենալ պայուսակին մէջ, թէեւ այսօր ելեկտրական տետրակներու մասին է հարկաւ խօսքը, ու գրուելու արժանին գիրի վերածել։

Վ-Ա. — Իշխան, թոյլ տուր, որ այստեղ փոքր փակագիծ մը բանամ։ Մեծ հայրս ալ գրոց-բրոց էր, թէեւ վերջին հաշուով բան չմնաց իրմէ։ Կը սիրէր յանգաւոր գրել։ Կարեւորը այդ չէ, սակայն. մահճակալին քով գրատախտակ մը ունէր, ու կ՚ըսէր, թէ գիշերը, պառկած ատեն, եթէ աղուոր գաղափար մը կամ բառակապակցութիւն մը գար միտքը, կ՚ելլէր ու անմիջապէս կաւիճով կը գրէր այնտեղ, որպէսզի մինչեւ առաւօտ մտքէն անհետացած չըլլային այդ բաները։ Ահա այդ գրատախտակին է, որ կ՚ակնարկես այստեղ։
Ի.Չ. — Չեմ գիտեր, թէ մեծ հօրդ գրատախտակին վրայ որքան բառ ու բառակապակցութիւն կը բաւէին։ Մեր ունեցած «գրատախտակը» բաւական լայնածաւալ է։ Գրել-սրբելը կարեւոր արարքներ են բոլոր գրողներուն ալ համար։ Ինչ որ որոշ ընդունելութեան մը սահմաններէն ներս կ՚իյնայ, նաեւ արժանի է արձանագրուելու ե՛ւ պահուելու։
Հայերս շատ հեռացած ենք գրաշխարհէն. գաղտնիք չէ կարծեմ։ Ո՞վ, ի՞նչ առիթով գրիչ կը շարժէ, բացի «դասական» գրողներէն։ Եւ ինչո՞ւ միայն դասական գրողներու մենաշնորհը պիտի ըլլայ գրելու արարքը։ Գոյութիւն ունի հարկաւ բարձրաճաշակ գրականութիւն, աւանդութեան մէջ մտնող, աւանդութեան մարտահրաւէր կարդացող ու աւանդութիւն ստեղծող։ Մեր քով ալ կրնաք գտնել նման կտորներ, եթէ կարդաք մեր էջը։ Կան կատակախաղեր, քերթուածներ, յուշեր ու թարգմանութիւններ, որոնք, այո, միայն մեր քով կրնաք… համտեսել։
Զիս շատ կը մտահոգէ գեղարուեստական ծակ մը լեցնելու կոչուած դերը գրականութիւն կամ (ինչ որ մենք մեր «Առաջադրութիւններ»ուն մէջ կը կոչենք՝) գիրականութիւն կոչուածին։ Յաւելեալ շռայլանք մը, աւելորդաբան, աւելցուք։ Ես չեմ ըսեր, որ ամէն մարդ գրող է կամ պէտք է ըլլայ։ Բայց գիրին ու մեր լեզուին հետ մեր կապը հեռացուցած ենք, աւելորդ շռայլանք դարձուցած, մենք իսկ, ոչ թէ անիկա ինքնաբերաբար հեռացած է մեզմէ, որովհետեւ պայմաններու մասին չենք մտածած, որոնք այդ կապը կը ստեղծեն։ Մեր մշակութային միութիւնները յաճախ նուազագոյն ճիգ իսկ չեն գործադրեր այս ուղղութեամբ։ Երբ նման յիշեցում կատարես, ապուշ կը կտրին, կարծես լուսնի կամ մարսի բնակիչներու հետ կը խօսիս։ Լաւագոյն պարագային՝ կ՚արհամարհեն։ Այս է մեր կացութիւնը, որուն հետ հաշտուած ենք, բայց որուն դէմ պայքարելու բոլոր՝ կարելի եւ անկարելի միջոցներով կ՚աշխատինք։ Թող ժամանակը ինք որոշէ, թէ ո՞վ է կարաւանը եւ ո՞վ՝ պառականը։ Կ’ուզեմ ըսել, որ գրական աշխարհն ու աշխատանքը շռայլութիւն չեն, աւելորդ զբաղում չեն, այլ կենսական են, այսինքն՝ կեանքին հետ սերտօրէն կապ ունին։ Մեր կայքէջը այդ կապին վրայ կ՚աշխատի նաեւ։

Վ-Ա. — Ինչ որ ամենէն կենսական աշխատանքն է, որովհետե՛ւ…
Ի.Չ. — Այլ երեսի մըն ալ կ՚ուզեմ հոս անդրադառնալ, որ կրնայ կարգ մը ընթերցողներու համար հետաքրքրական ըլլալ։ Առօրեան այնքան խճողեալ է, որ, մեր էջ այցելութեամբ, ընթերցողին համար գրական, գեղարուեստական դադար մը կրնայ քիչ մը լայն շնչառութեան առիթ ըլլալ։ Երբեմն գրասենեակներու մէջ կը հանդիպիք գրական օրացոյցներու, ուր օր առ օր գրականութենէ մէջբերուած խօսքերով կամ դէպքերու յիշատակումներով օրը այլ կերպով լեցնելու հրաւէր մըն է որ կը կատարուի։ Take away-ի մշակոյթ մը, ի վերջոյ, որովհետեւ մարդիկ «ժամանակ չունին» գրականութեան համար, խօսքը նաեւ նոյնինքն գրողներուն եւ ընթերցողներուն մասին է։ Պահ մ’իսկ, պահիկ մը դադար առնել ժխորէն, ահա, նաեւ մեր կայքէջին միջոցաւ։

Վ-Ա. — Տեսա՞ծ ես արդեօք, է՜ր երբեմնի «Յուսաբեր»-ի օրացոյցները, Բենիամին Թաշեանի խմբագրութեամբ՝ կ՚ենթադրեմ, որուն շաբաթական իւրաքանչիւր էջը գրական գոհար մը կը մատուցէր, կամ անկէ ալ առաջ՝ «Համազգային»-ի կամ թերեւս այլոց օրացոյցները, որոնց ամենօրեայ էջը նոյնը կ՚ընէր։ Տարբեր ժամանակներ, տարբեր բարքեր, տարբեր մտայնութիւններ ու տարբեր սէրեր։ Ափսո՜ս, հեռացեր ենք այդ բոլորէն։ Շնորհակալութիւն՝ անոնց յիշատակը վերապրեցնելուդ համար, սիրելիս։
Ի.Չ. — «Գրական գոհար» բնորոշումն ու բացատրութիւնը կարծեմ Բենիամին Թաշեանի մատուցածներուն համար դժուար է ըսել, ըստ իս։ Դուն, կ՚երեւի, պատանի տարիքիդ գոհար կը տեսնէիր աչքիդ առջեւ։ Խանդավառութիւնը կարեւոր է։ «Ափսոս»ներ ու «աւաղ»ներ չեն կրնար մեր անապատին աւազը թեթեւցնել։ «Ինչո՞ւ»ներ ու «ինչպէ՞ս»ներ կրնան մեզ լաւ ճամբու առաջնորդել։ Ինչո՞ւ կարելի է շէնքեր ու սրահներ կառուցել, գումար յատկացնել, բայց շէնք-շնորհք մէջտեղ բերելու համար ծակ գրպաններ ցուցադրել, աղքատանալ յանկարծ։ Աս հոգեկան աղքատութիւնը մեր մեծագոյն տագնապն է։ Ներողութիւն, անկէ աւելի մեծը կայ, մեծագոյնէն աւելի մեծը. այն, որ այդ տագնապին չենք անդրադառնար։ Գոնէ ես այդ անդրադարձը չեմ տեսներ։ Մարդիկ քով քովի կու գան, մանաւանդ վերջին տարիներուն, իբր թէ աշխուժութիւն մը կայ, իբր թէ տագնապներ ու մարտահրաւէրներ կը կիսեն. կը խորհրդակցին, կը քննարկեն, ուրիշ չեմ-գիտեր-ինչ կ՚ընեն. սակայն երբ իրարմէ կը հեռանան՝ ոչ մէկ արդիւնքի մասին կը խօսուի։ Եւ ոչ մէկ արդիւնք տեսանելի կ՚ըլլայ։ Աչքերս բաց, եթէ կրնաս։

Վ-Ա. — Ի՞նչ հակազդեցութիւններ ստեղծեց ան կայքէջը այցելողներուն («օգտատէրերուն») կողմէ, այլեւ աւանդական գրական հանդէսներու խմբագրութիւններուն կողմէ կամ ընդհանրապէս։
Ի.Չ. — Հանդէսներու խմբագրութիւններուն կողմէ որեւէ հակազդեցութիւն կամ անդրադարձ ինծի ծանօթ չէ։ Կրնամ սխալիլ։ Հակազդեցութիւն չեմ համարեր մեր «Առաջադրութիւններ»ուն արտատպումը, զոր ըրին քանի մը թերթեր, ծանուցողի դեր կատարելով, որոնց շնորհակալ ենք։ Հալէպի «Գանձասար» շաբաթաթերթը հարցազրոյց մը առաջարկած էր, որ լոյս տեսաւ թերթին այս տարուան Փետրուար Դ., Մարտ Ա. եւ Բ. յաջորդական թիւերուն մէջ։
Գալով կայքէջի այցելուներուն, զանոնք կարելի է երկու գլխաւոր խումբերու բաժնել. Ա. Անոնք, որոնք արդէն մեզի աշխատակից են եւ կը հետեւին էջին, կը կարդան մէկզմէկու գրութիւնները, իրարու կը ծանօթանան եւ փոխանակում կը կատարեն. ասոնք մենք կը ճանչնանք. Բ. Անոնք, որոնք անծանօթ հետեւողներ են, որոնք երբեմն շատ պատահաբար կը յայտնաբերենք, որովհետեւ ձայն չեն հաներ, լուռ հետեւողներ են։ Անշուշտ կայ շարքը այնպիսի անհատ մտաւորականներու կամ հետաքրքրուողներու, որոնք լուռ կը հետեւին ու իրենց խանդավառութիւնը առանձին նամակներով արտայայտեցին ու առիթներով կ՚արտայայտեն։ Թերեւս առանձին բաժինով մըն ալ անոնց կարծիքը օր մը կարելի ըլլայ ներկայացնել կայքէջին վրայ։
Այցելուներու այս հարցը նաեւ ունի ուրիշ երես մը։ Այսօր հայկական աշխարհի մէջ տարածուած ըմբռնում մը կայ, թէ համացանցային ու ելեկտրոնային աշխարհը անլրջութեան կամ կիսանլրջութեան տարածք մըն է, որովհետեւ հասանելի է ամենուն։ Աւանդական շրջանակներ նոյնիսկ տագնապի մլաւիւնով կ՚անդրադառնան այս հարցին, որովհետեւ նախապէս ամէն ինչ իրենց ձեռքին ու հակակշռին տակ էր, իսկ հիմա՞…։ Ամէն մարդ գլուխը առած կ՚երթայ։ Անլրջութիւնը մասամբ հասկնալի է, նկատի ունենալով կատարուած հայկական փորձերու պարագան, մինչ օտարներու պարագային կարելի է շշմիլ, թէ մարդիկ ի՛նչ իրագործումներու կը հասնին համացանցային աշխարհին մէջ։ Եօթանասունի շուրջ թափառող սերունդներէ ալ կարելի չէ սպասել համացանցային աշխարհին հետ մնայուն կապ մը, եւ այս ալ հասկնալի պէտք է ըլլայ։ Մեր էջը այս անլրջութեան դէմ ալ պայքարի ելած է։

Վ-Ա. — Ինչպէ՞ս կ՚իրականանայ. ինչպէ՞ս կը ստացուին, կ՚ընտրուին ու կը զետեղուին նիւթերը։
Ի.Չ. — Յատկապէս մենք է որ կը դիմենք աշխատակիցներուն, դիմատետրի կամ համացանցի միջոցաւ։ Շատ պատահական հանդիպումներու արդիւնք է անոնց մէկ կարեւոր թիւին հետ մեր ծանօթութիւնը։ Եթէ անոնք մեր դիմումին ընդառաջեն ու մեզի նիւթ ուղարկեն՝ կամ անմիջապէս կը հրապարակենք, կամ ալ տարբեր հարցերու մասին կը խորհրդակցինք, կը քննարկենք, կը վիճինք եւ եզրակացութեան կը հասնինք։ Երբեմն այս հոլովոյթը շաբաթներ ու ամիսներ կրնայ տեւել։ Երկկողմանի հասունացման գործարանային աշխատանք մը տեղի կ՚ունենայ, իրարմէ շատ բան կը սորվինք, մօտեցումները կը հարստացնեն երկու կողմերը։ Այս գործելակերպին մասին մանրամասնութիւններ կարելի կ՚ըլլայ ձեռք ձգել, երբ օր մը արխիւային տուեալներ տրամադրենք։ Պատահած է, միւս կողմէ, որ մեզի դիմումներ ալ կատարուին, այսինքն ոչ թէ մենք գրենք, այլ աշխատակիցներ մեզի դիմեն ու այդպէս ալ համագործակցութիւն յառաջանայ։
Թարմ օրինակ մը տամ քեզի։ Քանի մը օր առաջ, դպրոցի բազմամեայ տնօրէնուհիի մը միջոցաւ Արժանթինէն մեզի կապուեցաւ անծանօթ երիտասարդ մը, որ երկուքուկէս տարի միայն հայկական վարժարան յաճախած ու հայերէնը հայկական միջավայրի մէջ սորված է։ Այսպէս, «եօթն օտարը», հեռաւոր երկրէ մը համացանցի միջոցաւ կրնայ գտնել մեզ եւ եթէ մեր պայմանները իրեն ընդունելի ըլլան՝ կարելի է երկար ժամանակ համագործակցիլ։ Համագործակցութեան ճամբան կրնայ երկարիլ կէս էջի մը հրապարակումէն մինչեւ հատոր մը մէջտեղ բերելու հոլովոյթը։
Մեր պայմաններէն հոս կ՚ուզեմ շեշտել արտատպումի դէմ պայքարը, որուն պատճառը այն է, որ մենք ծոյլ խմբագիր բուծանելու ծրագիր չունինք, որոնք իրենց թերթը երբեմն ծայրէ ծայր արտատպումներով կը լեցնեն, իրենց առաքելութիւնը համացանցէն՝ աջէն-ձախէն յօդուած հաւաքելով կ՚իրականացնեն։ Եւ քանի որ մենք համացանցի վրայ հասանելի ենք, ունինք այս հարցը։ Պէ՞տք է յիշել անպայման անունները այն վաստակաշատներուն, որոնք տեսիլք խառնած են իրենց թերթին։ Կը բաւականանամ միայն Ռուբէն Դարբինեան անունը տալով հոս։ Թող հետաքրքրուողները պրպտեն, թէ որքան ջանք ու ճիգ կայ այդ անունին տակ, եւ թէ ի՛նչ կը նշանակէ մամուլի խմբագիր ըլլալ ընդհանրապէս։ Իսկ ծոյլ խմբագիր սնուցանելը հակազգային երեւոյթ մըն է, որ կը կիրարկուի մեր մէջ շատ կանոնաւոր ընթացքով մը, շատ տարածուած է եւ թերեւս քանի մը տարիէն ալ պաշտօնական պայմանի վերածուի։ Չեմ զարմանար երբեք։ Մեր էջը իր գոյութեամբ այս երեւոյթին դէմ ալ կը պայքարի։

Վ-Ա. — Կա՞ն յատուկ դժուարութիւններ, որ կ՚ուզես մատնանշել։
Ի.Չ. — Հարկաւ կան դժուարութիւններ, մանաւանդ այն պատճառով, որ իւրաքանչիւրս տարբեր երկրի մը մէջ նստած է, եւ մեզ կապողը միայն համացանցային միջոցն է։ Փոխադարձ հասկացողութիւնը, ժամանակի սղութիւնը դժուարութիւններ են, երբ դէմ դիմաց չենք նստած։ Կան նաեւ այլ դժուարութիւններ, զորս պիտի ներկայացնէի, եթէ զրուցակիցս Ալեքսանդր Մանթաշովը ըլլար։ Բայց որովհետեւ ոչ թէ միայն դուն Մանթաշովը չես, այլեւ Մանթաշովի որակը չէ մնացած մեր ազգին մէջ, իմ նկատումովս, աւելորդ է դժուարութիւններու մասին խօսիլ։

Վ-Ա. — Դժբախտաբար ասիկա իրականութիւն է ոչ միայն Հայերէն blog-ի պարագային, այլ մշակութային-մտաւորական որեւէ նախաձեռնութեան։ Քու կեցուածքդ, սակայն, օրինակելի է անվհատութեան ու յարատեւութեան տեսակէտէն։
Ի.Չ. — Նայած թէ դուն ի՞նչ կը հասկնաս «մշակութային-մտաւորական որեւէ նախաձեռնութիւն» ըսելով։ Վ. Օշական, աւելի քան քսան տարի առաջ, Հայաստանէն Սփիւռք «փոխադրուած» պարարուեստը «կապիկութիւն» կոչած էր։ Կը խորհիմ, որ աժան որակում մը չէր անոր կատարածը։ Սփիւռքին ինքնագիտակցութեան զրկումն ու այդ զրկումին ի հաշիւ բերուած հայրենականին դերն էր, որ հարցականի տակ կ՚առնէր հոն Օշական, ըստ իս։ Երկու տասնամեակ ետք, այսօր, այդ կապիկութիւնները բազմապատկուած են եւ ես կը դժուարանամ տալ որակում մը Սփիւռքին կողմէ կատարուած այդ ներածումին. եւ այս բոլորը՝ յանուն հայրենիքին, ընդդէմ Սփիւռքին, կարծես Սփիւռքը անկարողութեան ցանց մը ըլլար։ Հիմա, եթէ վերի խօսքդ նման կապիկութիւններու մասին է, այո, այդպիսի «նախաձեռնութիւններու» համար ազգովին պատրաստ ենք։ Այդպիսի բաներու համար ամեն ինչ ունինք։ Հայաստանցի երգչուհիին ձեռքէն բռնած Սփիւռքի բոլոր գաղութները պտտցնելով մեր զանգուածները ոտքի հանելը «մշակութային իրագործում», քու բառերովդ՝ «մշակութային նախաձեռնութիւն» կը նկատենք։ Լրջութեանց համար ոչ ժամանակ, ոչ քսակ, ոչ ականջ, ոչ աչք, ոչ ալ ճաշակ ունինք տրամադրելիք։ Երբեմն՝ ոչ խօսք, ոչ ալ լռութիւն։ Սխալ չհասկցուինք. ես հոս ոչ կը պահանջեմ, ոչ կը դժգոհիմ, ոչ կը բողոքեմ, ոչ ալ կ՚ողբամ։ Այդ բոլորէն անդին անցած ըլլալուն արդիւնքն է մեր կայքէջը։ Թող ժամանցով զբաղող հրապարակագիրները մամուլի էջերը լեցնեն նման նիւթերու շուրջ դառնալով։
Մեր տագնապը այն է, որ այսօր հայերէնը կը չարչրկուի ու կը բռնաբարուի, — կարդա՛ դիմատետրի էջերուն մէջ, օրինակի մը համար, Լեւոն Շառոյեանի շարք մը գրառումները, Հալէպէն, դպրոցին մէջ ներկայ (աւելի ճիշդ՝ բացակայ) հայերէնին մասին. գիտես, որ պաշտօնական մամուլը այս հարցերով չէ որ կը զբաղի, — սակայն մեր հաւաքական մտահոգութիւնը միակողմանի խնճոյքի պատրաստութեան սահմաններէն կը յամառի դուրս չգալ։ Հայերէնի բարելաւումը ճառի, քարոզի եւ գիտաժողովի առարկայ է, մտահոգութեան առարկայ չէ, մինչդեռ ուտել-խմելով ըլլալիք խնճոյքի մը պատրաստութիւնը կրնայ նոյնիսկ տագնապի չափ մեզ յուզել։ Տագնապներուն հասցէները փոխուած են։ Ասիկա կը վերաբերի յատկապէս արեւմտահայերէնի գործածութեան, Սփիւռք կամ Հայաստան։ Յանուն արեւմտահայերէնի պաշտպանութեան Հայաստանի մէջ որձեւէգ ու խեղեալ ուղղագրութեամբ ու լեզուով իբրեւ թէ արեւմտահայերէնով նիւթ կը հրամցուի։ Եւ հանգիստ շունչ կը քաշենք։ Գործ է տեսածնիս։ Ըստ երեւոյթին, արեւմտահայերէնի խնամքը, պաշտպանութիւնը որեւէ կապ չունին… արեւմտահայերէնին հետ։
Մեր դժբախտութիւնը այն չէ, որ գէշ մտաւորականներ ունինք, այլ այն, որ երեք-չորս տող շնորհքով հայերէն շարադրել չկրցող գրիչ մը մէջտեղ կ՚իյնայ եւ «մամուլ» կը հրատարակէ, այս օրերուն՝ համացանցային։ Աս ալ չի բաւեր, հովանաւորներ, որոնք աչօք եւ մտօք կոյր են, ըստ երեւոյթին, արեւմտահայերէնի պահպանութիւն կը համարեն նման խեղկատակ առցանց ձեռնարկ մը քաջալերելը։ Այսինքն, հրատարակիչը կը կարծէ, թէ ինք հրատարակիչ է, հովանաւորն ալ կը կարծէ, թէ ինք հովանաւոր է։ Արդի՞ւնքը։ Արդիւնքով զբաղող չկայ։ Արդիւնքը այն է, որ մենք մեր շրջապատին խեղկատակութիւն կը հրամցնենք։ Այս բոլորը տեղի կ՚ունենան մեր աչքին առջեւ, սակայն մենք ոչ լեզու ունինք խօսելու, ոչ ալ այլ միջոց։ Կապիկը կը բռնես ու գահուն կը բազմեցնես իբրեւ թագաւոր։ Յստա՞կ է պատկերը։
Եթէ Թիֆլիսի մէջ 1917-ին կարելի էր արեւմտահայերէնո՛վ թերթ հրատարակել («Հայաստան»), հարիւր տարի ետք ալ կարելի պէտք է ըլլայ Երեւանի մէջ արեւմտահայերէն թերթ հրատարակելը։ Խօսքս հարկաւ մամուլի մասին է, ոչ թէ աջէն-ձախէն լուր հաւաքող «լրատուամիջոցներու», որոնք կը խորհին, թէ արեւմտահայերէնով լոյս կը տեսնեն։ Արեւմտահայերէնի ու արեւելահայերէնի նուազագոյն տարբերութիւններուն իսկ չտիրապետող այս էապէս ձախող արկածախնդրութիւնները ոչ մէկ հորիզոն կրնան բանալ արեւմտահայերէնին, անոր գոյութեան առջեւ։
Մամուլի ներկայացուցիչները յոբելեան տօնելու մէջ մրցումի ելած են, Պէյրութէն մինչեւ Պոլիս եւ այլուր, սակայն միաժամանակ իրենց խեղճութեան մէջ ալ կը մրցակցին իրարու հետ անկասկած։ Տեսիլք կոչուածը ի սպառ բացակայ է։ Ծրագիր՝ նոյնպէս։ Դուն կրնա՞ս երեւակայել, որ Պէյրութի մէջ լոյս տեսնող օրաթերթ մը իր իսկ շրջանակին մէջ վերստուգող սրբագրիչ չունենայ։ Խօսքը տասնամեակներու անցեալ ունեցող մամուլի մասին է, որ կը նմանի այն թռչունին, որ իր զաւակները կը սպաննէ ու կ՚ուտէ։ Բայց յոբելեան տօնելու չի մոռնար։
Ուրիշ երեւոյթ մը։ Բա՛ց «Արեւմտահայերէն Ուիքիփետիա»յի որեւէ մէկ էջը։ Կ’երեւի միայն ինծի կը հանդիպին հոն գտնուող թափթփած յօդուածները, արեւելահայերէնէ կատարուած սխալ ու ծիծաղաշարժ թարգմանութիւնները, ուղղագրական ու քերականական տարրական օրէնք չյարգող էջերն ու գրառումները, նոյնիսկ գիրքէ մը էջ մը ընդօրինակել չկրցող խայտառակութիւնները։ Կ’երեւի այս ձեւով տեղի կ՚ունենայ արեւմտահայերէնի պահպանութիւնը, պաշտպանութիւնը կամ ապրումը, վերապրումը՝ որ մէկը որ կ՚ուզես։ Կարծես տարբեր բառեր գործածելով կացութիւն կը փոխուի։ Լեզուին այս իւրովի ապրելակերպը անոր կենդանի նահատակացումն է, ուրիշ ոչինչ։ Ասիկա գործ մը չընելէն աւելի գէշ ձեռնարկ մըն է, իրականութեան մէջ։
Հանդուրժելով կը հանդուրժենք, որ մեր մայրենին խաչուի գիշեր-ցերեկ։ Ոչ մէկ ձեռնարկ, որ կարելի դարձնէ անոր զարգացումը, անոր երկարակեցութիւնը, բուժումի ու դարմանումի միջոցներ հրամցնէ ի վերջոյ։ Երբ հիւանդանաս՝ ի՞նչ կ՚ընես։ Լճացումը ահաւոր չափի մը հասած է եւ միայն արթնացումն է, որ կրնայ փրկել կացութիւնը։ “Nur noch ein Gott kann uns retten” («Միայն Աստուած մը կրնայ մեզ փրկել»), պիտի ըսեմ Հայտեկըրի հետ։ Ինծի համար մեր պատմութեան մէջ լուսածին պահեր կան, ուր համատարած խաւարին մէջ լոյսը յայտնուելով ու իր լեզուն գործածելով, արշալոյսի գունաւորուով մը երկինքը կը փոխակերպէ։
Այնքան ատեն որ նիւթ եւ ոգի իրարու չեն հանդիպիր, մէկուն կամ միւսին կուրութեան ու համրութեան պատճառով, դժուարութիւնները պիտի բազմապատկուին։
Կը տեսնես, թէ ինչպիսի դժուարութիւններ կան, որոնց դիմաց մեր դժուարութիւնները ոչինչ են…։

(Շարունակելի)
Հարցազրոյցը վարեց
ՎՐԷԺ-ԱՐՄԷՆ

«Ճամբայ ելլել, ճամբայ բանալ, որովհետե՞ւ…» — Բ. մաս

ՎՐԷԺ-ԱՐՄԷՆ

Մեր անցեալ թիւով տուինք Հայերէն blog կայքէջի հիմնադիր, վարիչ եւ խմբագիր Իշխան Չիֆթճեանի հետ զրոյցին առաջին մասը։ Այժմ ընթերցողին կը յանձնենք անոր շարունակութիւնը։

Վ-Ա. — Ո՞րն է մեծագոյն բարիքը, որ կայքէջը բերաւ։ Բազմերես բովանդակութիւն ունի Հայերէն պլոկը։ Անոր մէջ ո՞ր բաժինն է, որ ըստ քեզի աննախադէպ է մեր իրականութեան մէջ։
Ի.Չ. — Ինծի կը թուի, որ ընթերցողը ինքն է որ այս հարցումով պէտք է զբաղի։ Բայց քանի կը հարցնես՝ պատասխանեմ։ Այս կայքէջին երեւոյթին մէջ է որ պէտք է, չըսենք անոր «մեծագոյն բարիքը», — ծանրակշիռ բառեր են ասոնք, ես չեմ սիրեր բառերը իրենց լրջութենէն, այսինքն նաեւ իմաստէն պարպել, — այլ՝ նկարագիրը փնտռել։
Քանի որ դուն ես հարցումը հարցնողը, պէտք է քեզմով, քու բերած բարիքովդ սկսիմ։ Դուն ազնիւ գտնուեցար քու քանի մը ելեկտրոնային հատորներդ մեզի տրամադրելու, որ տեղադրենք զանոնք։ Այս ձեւով մեր համագործակցութիւնը սկսաւ։ Սակայն անիկա վերածուեցաւ աւելի լուրջ, ոչ-անուանական համագործակցութեան, — քանի որ հատորներդ որեւէ տեղ կրնայիր ու կրնաս տեղադրել, — երբ մենք միասնաբար սկսանք ծանօթագրել ու հրապարակել նամականիդ։ Եթէ չեմ սխալիր, այս առաջարկը մեզմէ եկաւ։ Մեր ԱՆՏԻՊ բաժնին մէջ արդէն այլ գրողներէ ալ նամակներ եւ այլ նիւթեր հրապարակած էինք ու կը հրապարակենք։
Հիմա քանի մը կէտերով ներկայացնեմ կարգ մը երեւոյթներ ու ենթաբաժանումներ, անոնց զուգահեռ տեղ-տեղ կատարելով մատնանշումներ, տալով օրինակներ, շեշտելով հարցեր, որոնց մէջ ընթերցողը թերեւս կարենայ հանդիպիլ «բարիք»ին ու «աննախադէպ»ին։

Ա. Գործարանային երեւոյթը ինքնին նորութիւն մըն է, ըստ իս։ Գրել-ղրկել-հրատարակել. մինչ-հրատարակութիւն այս հոլովոյթը կը գործարկուի ցարդ մեր իրականութեան մէջ։ Եթէ կը սխալիմ՝ կրնաս սրբագրել։ Գրական հանդէս հրատարակելը այս է։ Մինչդեռ մենք մնայուն կապ ունինք մեր մեծ ու փոքր աշխատակիցներուն հետ եւ գրական աճումի հարց կը դնենք երկուստեք, երբեմն ուղղակի, երբեմն անուղղակի։ Չեմ ըսեր՝ դպրոց բացած ենք, այլ՝ գործարան, ուր գործակցութեան, գործարկութեան, խորհրդակցութեան ու քննարկումի յարաբերութիւն մը նոր գաղափարներու առիթ եւ ճամբայ կը բանայ։ Բախումները չեն բացակայիր հոս, որոնց համաձայն նաեւ մեր առաջադրութիւնները միշտ վերանայելի կը մնան։

Բ. Ծրագիր ընդդէմ պատահականութեան։ Թէեւ անակնկալները միշտ օգտակար են, սակայն պատահականութիւնը սկզբունքի չենք վերածած։ Կայքէջի իւրաքանչիւր ենթաբաժին ունի իր ներքին տրամաբանութիւնը։ Իւրաքանչիւր բաժին կու գայ կազմելու ՀԱՅԵՐԷՆին՝ յատկապէս արեւմտահայերէնին արտայայտութեան մէկ երեսը, զայն շեշտելով, պրպտելով, թարգմանելով, գռեհիկն ու գերիվերը անոր մէջ որոնելով. այս լոյսին տակ տեսնել ԲԱՌ ՈՒ ԲԱՆ, ԹԱՐԳՄԱՆՈՒԹԻՒՆ, ԲԱՆԱՍՏԵՂԾՈՒԹԻՒՆ ենթաբաժինները։
Գ. Բարբառներ։ Գիտենք, որ հայերս, ճակատագրի բերումով, մէկէ աւելի լեզուներու տիրապետելու բախտը ունինք: Անհատական մակարդակի վրայ մայրենին անտեսելով միւս լեզուներուն տիրապետումը ունի, Սփիւռքի մէջ, իր պատճառները։ Յստակ է, որ մայրենիին, յատկապէս արեւմտահայերէնին, գործածութիւնը, հոգածութիւնն ու զարգացումը, ակադեմական կամ համայնքային մակարդակներու վրայ, հետեւողական անտեսումի ենթակայ եղած է տասնամեակներ շարունակ։ Փորձեր չեն կատարուած լեզուն, որ հայագիտութեան հիմքն է, բերելու կեդրոնական դաշտ, անոր տալու առանցքային դեր։ Ընդհակառակը՝ կեդրոնէն որքան կարելի է հեռու տարուած է ան։ Ասիկա անուրանալի մեղքն է ակադեմական ու համայնքային շրջանակներուն։
Արեւմուտքէն ետք ասիկա անցած ու հասած է այսօր նաեւ Միջին Արեւելք ու նոյնիսկ, մի՛ զարմանար, հայկական դպրոցներ, ուր հայերէնի ուսուցումը խնամքի եւ ուշադրութեան առարկայ չէ։ Եթէ լուրջ ձեռնարկումներ չըլլան, մակերեսի վրայ պտտող ծրագիրներ իբրեւ յաղթանակ հռչակուին ու արձանագրուին, չեմ գիտեր, թէ ո՛ւր կը հասնի այս կացութիւնը։ Երբ լեզուն իբրեւ հիմք չի հասկցուիր, այլ երկրորդական ծածկոյթ է լոկ, զոր կրնաս հանել ու շպրտել, երբոր ուզես, ինչպէս որ ուզես, որ անկիւնը որ ուզես, ուրեմն մեր այս անվարտի կացութեան վրայ զարմանալու հարկ չկայ ընդհանրապէս։ Խաչատուր Աբովեանին ըսածին ճի՛շդ հակառակն է որ կ՚ընենք. ամէն լեզու կը սորվինք, բայց մեր լեզուին կից կու տանք, որքան որ կրնանք։ Եւ ասիկա՝ պաշտօնապէս. վերէն մինչեւ վար։ Ով որ ամչնալ կրնայ՝ թող հրամմէ։ Մեր էջը այս կացութեան դէմ է որ կ՚աշխատի, բանիւ եւ գործով։
Սփիւռքի հովերուն դիմաց, Արեւելքի ու Արեւմուտքի միջեւ տատանող իբրեւ ժողովուրդ, ունեցած ենք բազմաթիւ լեզուներու հետ յարաբերութիւն մշակելու առաւելութիւնը։ Պարսկերէնին, արաբերէնին, թրքերէնին ու ռուսերէնին հետ առօրեայ համակեցութեան մէջ մեր լեզուն ունեցած է իր զարգացումները։ Բարբառները կը ներկայացնեն գրական լեզուին հում վիճակը. անոնք նաեւ մեր ճակատագրին արտացոլացումներն են։ Այսօր, Արեւմտեան Սփիւռքը մայրենիին լքումով ու տեղական այլ լեզուներու իւրացումով կը յատկանշուի, մեր իսկ հաւաքական որոշումով, պարզապէս այն պատճառով, որ Արեւմուտքի մէջ, ուրիշ շատ մը բաներու կողքին, նաեւ լեզուի միջավայր չենք պատրաստած։ Մեր աչքին առջեւ են դեռ Մուրատ Ռափայէլեանը կամ Մելքոնեանը, երկուքն ալ Եւրոպա, որոնց արտադրանքին ծանօթ պէտք է ըլլան հասուն մարդիկ։ Եւրոպան պահ մը կը մոռնանք, երբ դեռ այսօր վարժարաններ կը փակուին Պոլիս եւ Պէյրութ…։
Բարբառները մեր ուշադրութեան մաս կը կազմեն, որովհետեւ անոնք հայերէնին մնայուն ընկերակիցները ըլլալու են։ Անտեսուած երես մը, որ մանաւանդ հայրենակցական միութիւններուն պարտականութեան կրնար ու կրնայ մաս կազմել՝ իրենց բարբառներուն խնամքն ու աւանդումը, սրահներ ու սեղաններ փայլեցնելու, ստամոքս լեցնելու եւ երբեմն ալ, թերեւս սխալմամբ, հատոր մը կամ պատկերագիրք մը հրատարակելու իրենց սովորութեանց քովն ի վեր։
Այսքան երկար մատնանշումներէ ետք, թերեւս աւելի հետաքրքրութեամբ հիմա ընթերցողը մօտենայ մեր ԲԱՐԲԱՌ ենթաբաժանումին, հոն գտնելու համար Ղարաբաղի, Մուսա Տաղի, Զէյթունի, Ապարանի, Համշէնի, Նոր Ջուղայի, Քեսապի եւ այլ բարբառներէ նմոյշներ, ոչ թէ պարզապէս առ ի հետաքրքրութիւն, այլ անոնց՝ մայրենիին բերած նպաստը վայելելու եւ վայելցնելու նպատակով գրուած ու յատուկ բառարանով ներկայացուած, ոչ թէ ի մի խմբուած։
Դ. Կատակախաղեր։ Ըստ իս կարեւոր նորութիւն կարելի է համարել Վա(գ)րի կատակախաղերը, որոնք իրենց բեւեռացնող մօտեցումներով մեր ազգային կեանքին ու առօրեային վրայ նետուած հայեացք եւ հարուած են միաժամանակ, ժամանակակից հայկական լուրջ երգիծանքի նմոյշներ։
Ե. Մատենագիտութիւն։ Անհամեստութիւն թող չըլլայ, սակայն չեմ գիտեր, թէ ո՞ւր կարելի է գտնել ժամանակակից սփիւռքահայ գրականութիւն, քիչ մը լայն իմաստով, ներկայացնող հատորներու ցանկ, մատենագիտական հակիրճ տուեալներով։
Զ. Յուշագրութիւն։ Յատկապէս Սփիւռքի պատմութիւնը շատ բան կը պարտի յուշագիրներուն, որոնք մեր մամուլին մէջ եղած են ու են գրեթէ միշտ պատահական ներկայութիւններ։ Մենք մեր յուշագիրներուն հետ կ՚աշխատինք, ոմանց հետ երկար-բարակ խորհրդակցութիւններ կ՚ունենանք, որովհետեւ յուշագրելի նիւթը եւս որոշ տրամաբանութեան, արեւելումի շարժիչով կրնայ լաւ եւ աւելի լաւ արդիւնքներու հասնիլ։
Է. Աշակերտական անկիւն։ Ամենէն կարեւոր… անկիւնը կամ հրապարա՛կն է ասիկա։ Աշակերտները ոչ թէ անկիւն նետուած են, այլ մեր անկիւնաքարն են։ Շնորհիւ մեր աշխատակից ուսուցիչ-ուսուցչուհիներուն մենք առիթը ունինք ներկայացնելու անոնց կտորները։ Անոնց յառաջդիմութիւնը մեզի յոյս կը ներշնչէ։ Նախ իրենց նուիրեալ ուսուցիչներուն կը պարտինք ատիկա։ Իւրաքանչիւր անուն, որ երկրորդ, երրորդ, չորրորդ գրութիւն կը ղրկէ, կ՚արթնցնէ մեր ուշադրութիւնը եւ անոնց իրարու յաջորդող գրութիւններուն մէջ մենք յառաջխաղացք կը փնտռենք, ու երբեմն կը գտնենք։ Սփիւռքի պատանիներուն աշխարհը կը կարդաք հոն՝ Պոլիս, Պէյրութ, Փարիզ, Քուէյթ, Լոս Անճելոս, Արժանթին եւ այլուր, նիւթերու իրենց տարբերութիւններով ու նմանութիւններով։
Հոս ինծի արտօնէ, որ փակագիծ մը բանամ։ Ձեր «Հորիզոն» շաբաթաթերթին մէջ պատահմամբ հանդիպեցայ այս յօդուածին. «”Հորիզոն” Մանկապատանեկան յաւելուածի խմբագրակազմի հանդիպում» (16 Ապրիլ 2018)։ Սկիզբը կը խորհէի, թէ նորութիւն մըն է Մանկապատանեկան յաւելուածը, յետոյ անմիջապէս տեղեկացայ, որ 25 տարիէ ի վեր լոյս կը տեսնէ ան։ Ի՛նչ լաւ, պիտի խորհինք, հարկաւ, առաջին հերթին։ Սակայն ես այդպիսի թիւերով չեմ խանդավառուիր, գիտես։ Ամեակներու եւ յոբելեաններու սիրահար ալ չեմ։ Ես հարց մը ունիմ, սակայն։ 25 տարին քառորդ դար ժամանակ է։ 25 տարուան մէջ չեմ ըսեր 25, այլ 2,5 գրող կրցա՞ւ պատրաստուիլ այս մանկապատանիներէն։ Ես շատ ուրախ պիտի ըլլամ, եթէ նոյնիսկ ՄԷԿ գրող այդ պատանիներէն դէպի գրականութիւն ճամբան գտած ըլլայ։ Բայց եկուր, անցնինք, հեռանանք ձեր թերթէն, թափառինք, անխտիր ԲՈԼՈՐ դպրոցական թերթերուն դուռը զարնենք, որոնք տարեվերջի «ժպտուն դէմքերու ընկերակից» մը կը մատուցեն՝ դպրոցական տարեգիրք մը ծնողներուն եւ աշակերտներուն ձեռքը տալով։ Այդ բոլոր պատանիներէն քանի՞ն հայերէն գրելուն համը առած է, հայերէն գրելը շարունակելով։ Երբ իրերը իրենց իմաստը կը կորսնցնեն, ուրեմն նաեւ իրենց անունը պէտք է փոխուի։ Մենք նոր անուններու եւ նոր անուանումներու հարկը ունինք։ Եւ խօսքս կը վերաբերի ոչ միայն առարկաներու, երեւոյթներու, հրատարակութիւններու՝ մանկապատանեկան կամ մեծահասակներու, այլ նաեւ, ինչո՞ւ չէ՝ անձերու։ Ըրածս քննադատութիւն չէ։ Ոչ իսկ ախտաճանաչում։ Չեմ ողբար, չեմ աւաղեր։ Ատոնք ընողներուն թիւը քիչ չէ։ Բա՛ց թերթերը եւ կարդա՛։ Ըսածս այն է, որ մենք այլեւս պէտք է քաջութիւն ունենանք հրապարակաւ ընդունելու մեր ձախողութիւնները, որոնց պատճառով, այսինքն մե՛ր իսկ պատճառով սերունդներ կը կորսնցնենք։ Դուն կրնաս անուանում մը ճշդել, բայց ես առ այժմ «ոճիր»է տարբեր անուն մը չեմ կրնար տալ այս անհոգութեան։ Ներող եղի՛ր կամ դատապարտէ՛, եթէ ըրած մատնանշումս յանցանք է։ Երանի թէ սխալ ըլլամ, երանի բերանս գոցես հիմա ու ինծի ըսես, թէ սաքան գրող կայ, ա՛ռ, տե՛ս։ Այսքա՞ն անտաղանդ են մեր աշակերտները, մանուկներն ու պատանիները։ Բայց գիտնալու ես, ոչ թէ իրենք, այլ ովքե՛ր են անտաղանդները։

Վ-Ա. — Կայքէջը բանալով Facebook-ի վրայ, կարելի է տեսնել նաեւ այցելուներու տպաւորութիւնները։ Ասիկա դիմատետրային այդ կայքի առաւելութիւններէն մէկն է։ Արդեօք այդ արձանագրուող տպաւորութիւնները նոր կարելիութիւններ առաջադրեցի՞ն, յառաջացուցի՞ն։ Ի վերջոյ պատկառելի է ոչ միայն մասնակցողներու թիւը (քանի՞), այլեւ կ՚ենթադրեմ այցելուներու, հետեւողներու թիւը (գիտնալու հնարաւորւթիւն կա՞յ)։
Ի.Չ. — Այցելուներու եւ հետեւողներու մասին վերը խօսեցայ։ Դիմատետրային մեկնութիւն-գրառումները շատ հազուադէպ են։ Մենք կեդրոնացած ենք անձնական կապերու եւ խորհրդակցութեանց վրայ, այսինքն «թափանցիկ» չենք, եթէ կ՚ուզես։ Ես լուրջի չեմ կրնար առնել «հիանալի», «սքանչելի», «բացառիկ», «գեղեցիկ», «անուշիկ» եւ նման որակումներ, ուր ալ գրուին անոնք, ովքեր ալ ըլլան անոնց հեղինակները։ ԶՐՈՅՑ ենթաբաժինը (https://hayerenblog.wordpress.com/category/զրոյց/) կը միտի աւելի խոր ու հեռահաս մակարդակի մը վրայ կարծիքներու փոխանակում ու քննարկում կատարել։ Դժբախտաբար հոն միայն մէկ շարք հրատարակուած է ցարդ։ Յուսանք ապագային այդտեղ աւելի ձեռքբերումներու հասնինք։
Աշխատակից-մասնակիցներու ցանկ մը կայ (https://hayerenblog.wordpress.com/category/աշխատակիցներ/), սակայն այստեղ թիւ ներկայացնելը մեծ իմաստ մը չունի։ Այս պահուս (Յունիսի կէս, 2018) աշխատակիցներու ցանկին վրայ կան 91 մեծ ու 96 փոքր՝ այսինքն աշակերտ-աշակերտուհի աշխատակիցներ։ Չի նշանակեր, որ բոլորն ալ կը գրեն միշտ։ Երկու տարի առաւել երկու ամիս կեանք ունի մեր էջը։ Աշխատակիցները կը բնակին Հայաստան, Ղարաբաղ, Եգիպտոս, Լիբանան, Սուրիա, Յորդանան, Թուրքիա, Քուէյթ, Գերմանիա, Ֆրանսա, Հոլլանտա, Զուիցերիա, Յունաստան, Կիպրոս, Իտալիա, Լեհաստան, Ռուսիա, Մ. Նահանգներ, Գանատա, Արժանթին, Ուրուկուէյ։ Դիմատետրի մեր էջին վրայ մեզի հետեւողներուն թիւն է՝ 2919:
Նկատի առ նաեւ, որ մենք համացանցային խմբակ մըն ենք միայն, ոչ մէկ նեցուկ կամ յենարան ունինք, բացի հայերէնէն։ Եւ երբ կ՚ըսենք՝ «Կեցցէ՛ հայերէնը», ըսել կ՚ուզենք այն, ինչ որ կ՚ըսենք։ Մեր էջը այդ գիտակցութեան մէկ տարբերակը կրնաս համարել։
Վ-Ա. — Ի՞նչ նոր առաջադրանքներ ունիս, որոնք արդէն շուտով պիտի հրապարակուին։
Ի.Չ. — Մեր ՀԱՅԵՐԷՆ ՄԱՏԵՆԱՇԱՐը հանգրուանն է՝ վերջին նաւահանգիստը պլօկին վրայ երեւցող նիւթերուն։ Հոն հատորներու ու հատորիկներու մէջ տեղ կը գտնեն հեղինակներուն նիւթերը առանձնաբար ու կը դառնան ելեկտրոնային կամ տպագիր գիրք։ Առաջին հատորը՝ Լեռնա Գարագիւթիւքի «Երթաս Բարով» բանաստեղծութիւններու ժողովածոն լոյս տեսաւ անցեալ տարի եւ տրամադրելի է (https://hayerenblog.files.wordpress.com/2017/09/d5a5d680d5a9d5a1d5bd-d5a2d5a1d680d5b8d5be.pdf)։ Շուտով հանդէս կու գան նաեւ երկրորդ եւ երրորդ հատորները։

Վ-Ա. — Շնորհակալութիւն, Իշխան։ Ուրախ եմ, որ կատարեցինք սոյն հարցազրոյցը, որ դուրս եկաւ Հայերէն blog-ի սահմաններէն ու ընդգրկեց մեր լեզուն ու գրականութիւնը յուզող, աւելի ճիշտ՝ այդ ոլորտներուն առնչուող մե՛զ, — նուազագոյնը մեզ երկուքս, — յուզող կարեւոր հարցերը, որոնց լուծումներ կ՚որոնես այդ ցանցատետրիդ ճամբով։ Բազմարդիւն ըլլայ այդ ճամբան…

(Շար. 2 եւ վերջ)

https://kragan.horizonweekly.ca/?p=527#more-527

https://kragan.horizonweekly.ca/?p=554#more-554

ՀԱՅԵՐԷՆ BLOG

ԱՌԱՋԱԴՐՈՒԹԻՒՆՆԵՐ

«Հայերէն blog» անունին մաս կը կազմէ լատինատառ օտարը (blog)։

Հայերէն պլօկը ի՞նչ կ’առաջադրէ։

Ինքնաներկայացման կամ նպատակներու յստակացման այս ներածական բաժինը կու գայ այս կայքէջին ծնունդէն (8 Ապրիլ 2016) տարի մը ու երկու ամիս ետք (8 Յունիս 2017)։ Այս հետագայութիւնը մաս կը կազմէ կայքէջին առաջադրութեան։ «Ըսել եւ ընել»ը հոս շրջուած կը գտնէք։ Եւ այս շրջուածքն ալ՝ ոչ իբրեւ ծրագրուած, այլ՝ բնական կացութիւն։ Տեսնելէն ետք կու գայ տեսութիւնը։

Ինչո՞ւ այս պլօկը։ Անոր գոյառումէն աւելի քան տարի մը ետք տրուած այս հարցումը ուշացած կրնայ սեպուիլ շատերու համար, երբ արդէն կատարուած հարիւրաւոր տեղադրումներ կրնան իրենց գոյութեան մասին վկայել, եւ տարեկան հաշուեյարդարի ժամանակն ալ անցած է:

Հարցումը տեղ մը աւելորդ ալ է, որովհետեւ առանց այս հարցումին պատասխանելու ճամբայ ելլելն ու հոս հասնիլը կապուած են պլօկին նպատակներուն, անոր էութիւնն իսկ են։

Ճամբայ ելլել, ճամբայ բանալ, որովհետե՞ւ…։ Անպատճառ են այդ ելքն ու ընթացքը։ Ապրելուն պէս, գրելուն պէս բնական են անոնք, ունին հաւանաբար բազմաթիւ պատճառներ, որոնք արդ մեր հետաքրքրութիւնը չեն շարժեր։

Հայերէն պլօկը գրադաշտ ու գրագործարան է։ Հոն կան գիրականն ու գրականը միաժամանակ, կողք կողքի, աւելի ճիշդ՝ վրայ վրայի կամ տակ տակի, օրական դրութեամբ իրարու յաջորդող։ Գրականութենէն դուրս, անոր սահմաններուն եւ անկէ ներս կը գտնուի Հայերէն պլօկը միաժամանակ, սահմանի հարցը դնելով ու հանելով, ճիշդ աշխարհագրական սահմաններուն յաճախ շարժուն գոյութեան պէս։

Հայերէն պլօկը հեռու կը մնայ հետեւեալ ու նման հեղգ արտայայտութիւններէ․Գրող չկայ։ Ընթերցող չկայ։ Լեզուն մեռած է։ Լեզուն կը մեռնի։ Պատասխանատու չկայ։ Ղեկավար չկայ։ Պէտք է լեզուն պահել, զայն ապրիլ, ապրեցնել։

Հայերէն պլօկին մէջ կամ վրայ լոյս կը տեսնեն գրութիւններ, որոնք ամբողջապէս անտիպ են՝ ոչ մամուլով, ոչ ալ ելեկտրոնային այլեւայլ միջոցներով հրապարակում ունեցած են։

Հայերէն պլօկը կը պայքարի արտատպում կոչուած համատարած ախտին դէմ իր բոլոր միջոցներով։ Հայերէն պլօկէն «արտատպում կատարելու պարագային կը խնդրուի նախապէս կապ հաստատել պլօկի վարչութեան հետ»՝ կը կարդաք իւրաքանչիւր տեղադրումին ներքեւ:

Հայերէն պլօկը համացանցային իրականութիւն մըն է։ Անոր աշխարհագրութիւնը  համացանցին սահմաններով գծուած է։ Հոն կան գրիչներ տարբեր երկիրներէ, տարբեր տարիքի ու տարբեր հասունացման մէջ գտնուող։ Զիրար կարդալով անոնք կրնան փոխանակութիւն կատարել։ Գրողները օդէն չեն իջներ, ոչ ալ գետնէն կը բուսնին։ Լեզուն գործածուելով ու պեղուելով կը գոյանայ ու կ’աճի։ Իսկ գրողները կ’աճին փորձելով, կիրարկելով զայն։

Վարչութիւն եւ աշխատակից կապը շատ կարեւոր է։ Փորձառութեանց ու գաղափարներու փոխանակումը հարստացուցիչ եղաւ անցնող շրջանին։

Հայերէն պլօկը կը հաւատայ ՀԱՅԵՐԷՆին, մանաւանդ անոր անցեալին ու ապագային։

Հայերէն պլօկը ունի հետեւեալ ենթաբաժանումները․

Ակնարկ
Անտիպ
Աշակերտական Անկիւն
Աշխատակիցներ
Առակ
Արձակ Բանաստեղծութիւն
Բանաստեղծութիւն
Բառ ու Բան
Բարբառ
Բովանդակութեան Ցանկ
Գեղարուեստ
Գիրքեր
Երգիծանկար
Երկարապատում
Զրոյց
Թատերգութիւն
Թարգմանութիւն
Խաչբառ
Հեքիաթ
Ձեռագիր
Մատենագիտութիւն
Միտք եւ Խօսք
Յուշագրութիւն
Պատմական Վաւերաթուղթ
Պատմուածք
Փորձագրութիւն
Քաղուածոյ
Youtube

Հայերէն պլօկին լեզուն արեւմտահայերէնն է, ունի սակայն նաեւ արեւելահայերէնով արխիւային հրատարակութիւններ (տես ԱՆՏԻՊ եւ ՊԱՏՄԱԿԱՆ ՎԱՒԵՐԱԹՈՒՂԹ ենթաբաժինները)։ ԲԱՐԲԱՌ ենթաբաժնին մէջ կրնաք գտնել արեւմտահայերէն ու արեւելահայերէն բարբառներով գրուածքներ։ Ցարդ լոյս տեսած են Ղարաբաղի, Քեսապի, Զէյթունի, Ապարանի, Նոր Ջուղայի եւ այլ բարբառներով գրուածքներ։

Լեզուին գործածութեան, բառերուն իմաստային գոյներուն կ’անդրադառնայ ԲԱՌ ՈՒ ԲԱՆ ենթաբաժինը։

ԲԱՆԱՍՏԵՂԾՈՒԹԻՒՆ, ԱՐՁԱԿ ԲԱՆԱՍՏԵՂԾՈՒԹԻՒՆ, ՊԱՏՄՈՒԱԾՔ, ՅՈՒՇԱԳՐՈՒԹԻՒՆ, ԹԱՏԵՐԳՈՒԹԻՒՆ բացատրութեան չեն կարօտիր։ ԵՐԿԱՐԱՊԱՏՈՒՄը պատումներու շարք է։ ԱՌԱԿ ու ՀԵՔԻԱԹ հասցէագրուած են թէ չափահաս, թէ պատանի ընթերցողին։

Երբ միտք, գաղափար, դրուագ կամ փորձառութիւն քանի մը քայլ կ’առնեն, ոստում ու զարգացում կը գտնեն, սակայն կարճ են՝ ԱԿՆԱՐԿ ենթաբաժնին մէջ լոյս կը տեսնեն։ Երբ անոնք կ’ընդարձակուին՝ կը մտնեն ՓՈՐՁԱԳՐՈՒԹԻՒՆ ենթաբաժնին մէջ։

ԹԱՐԳՄԱՆՈՒԹԻՒՆը Հայերէն պլօկի կարեւոր նպատակներէն մէկն է, ուր կը ներկայացուին արեւմտահայերէնի վերածուած գրական կտորներ։

ԶՐՈՅՑ բաժինը այլեւայլ հարցերու մասին երկախօս կամ բազմախօս զրոյց ծաւալելու կոչուած է։

Հայերէն պլօկը կը հաւատայ վաղուան հայերէնին ու ան հայկական վարժարաններու աշակերտներուն շարադրութիւնները կը հրապարակէ ԱՇԱԿԵՐՏԱԿԱՆ ԱՆԿԻՒՆ եւ ԽԱՉԲԱՌ ենթաբաժիններով։ Հայկական վարժարաններու շարք մը նուիրեալ տնօրէններ, ուսուցիչ-ուսուցչուհիներ մեր թանկագին գործակիցները կը հանդիսանան ամբողջ աշխարհի տարածքին։

ՁԵՌԱԳԻՐ ենթաբաժնով կը ներկայացուին հատուածական նմոյշներ հայ գրողներու, բանասէրներու ու մտաւորականներու ձեռագիր նամակներէն, յօդուածներէն, ստեղծագործութիւններէն կամ պարզապէս ստորագրութենէն։ Նիւթին բովանդակութիւնը այստեղ ամբողջական չէ, որովհետեւ ներկայացումին նպատակը միայն գեղագիտական է։

ԳԵՂԱՐՈՒԵՍՏի մէջ կան երբեմն անտիպ նիւթեր՝ գրողներու եւ մտաւորականներու դիմանկարներ, երբեմն ալ՝ մամուլի մէջ արդէն լոյս տեսածներ։

ԵՐԳԻԾԱՆԿԱՐը մամուլի տարբեր հաւաքածոներէ կը մէկտեղէ նիւթերը։

ՄԱՏԵՆԱԳԻՏՈՒԹԻՒՆ ենթաբաժնին մէջ կարելի է գտնել Հայաստան կամ Սփիւռք լոյս տեսած Սփիւռքահայ Գրականութեան հրատարակութիւններու մատենագիտական ցանկ մը՝ բանաստեղծութիւն, արձակ, թատերգութիւն, մենագրութիւն-ուսումնասիրութիւն, ինքնագիր եւ թարգմանածոյ։ Այբբենական ու ժամանակագրական կարգը խառն է, հասկնալի պատճառներով։

ԳԻՐՔԵՐ ենթաբաժինը կը ներկայացնէ թուայնացած հատորներ։

ՄԻՏՔ ԵՒ ԽՕՍՔ բաժինը կը զբաղի երկերէն միտք եւ խօսք հաւաքելով։

ՔԱՂՈՒԱԾՈՅին մէջ կարելի է գտնել տարբեր աղբիւրներէ օգտուած ու հաւաքուելով ներկայացուած նիւթեր։

YOUTUBE կը բովանդակէ լսատեսողական արձանագրութիւններ, յաճախ՝ գրութեանց առընչուած։

ԱՇԽԱՏԱԿԻՑՆԵՐՆ ալ ներկայ են իրենց աշխարհագրական տուեալներով։

Ամէն ամիս կը հրապարակուի ամսուան ընթացքին լոյս տեսած հրապարակումներուն ԲՈՎԱՆԴԱԿՈՒԹԵԱՆ ՑԱՆԿը:

Հայերէն պլօկի բովանդակութեան ծանօթանալու համար կրնաք դիմել ԲՈՎԱՆԴԱԿՈՒԹԵԱՆ ՑԱՆԿ բաժնին, ուր ցանկագրուած են բոլոր տեղադրումները։ Այդտեղէն կրնաք ընդօրինակել խնդրոյ առարկայ գրութեան խորագիրը ԳԼԽԱՏԱՌ, այնպէս ինչպէս որ է, զետեղել զայն search-ի տարածքին ու գտնել համապատասխան գրութիւնը կամ նիւթը։

Մեզի հետ կապուելու համար դիմել մեր դիմատետրային հաղորդակցական միջոցին (Հայերէն blog, messenger)։

ՀԱՅԵՐԷՆ ՊԼՕԿԻ ՎԱՐՉՈՒԹԻՒՆ
https://hayerenblog.wordpress.com/