Այո, քորոնան ամէն մարդու խելքը առած է․ ոչ հարուստ գիտէ, ոչ ալ աղքատ, ոչ մեծ, ոչ պզտիկ եւ բոլորին կրնայ որեւէ ժամանակ վտանգի ենթարկել, յատկապէս երբ մարմինի մը դիմադրողականութիւնը տկարանայ։ Այլեւս ձեռքեր լուալէն, ամէն վայրկեան հականեխելէն՝ տուն-տեղ, վրայ-գլուխ, լուացք եւ մաքրութիւն ընելէն, լիմոն եւ վիթամին-սէ խմելէն, տաք-տաք եանասուն-մանասուն խմելէն, դուռ-պատուհան բանալ-գոցելէն մէկ եղանք, եւ, եւերու շարաններ․․․ նայինք թէ ինչպէ՞ս պիտի դիմադրենք այս ժահրին եւ մինչեւ ե՞րբ, կամ, ինչպէս շատ մը յօդուածներու մէջ յիշուած է, սարին կազի ազդեցութի՞ւնն է, եւ կամ մեծ պետութիւններու միջեւ եղած գաղտնի խաղերո՞ւ արդիւնք է, եւ կամ Սուրբ Գիրքի մէջ յիշուածնե՞րն են, թէ
համաճարակ հիւանդութիւններ աշխարհի վերջը պիտի բերեն…։
Հոս-հոն կը փնտռեմ բաց գրախանութ մը, կ’ուզեմ գծագրութեան կտաւներ առնել, պարզապէս քիչ մը հեռու մնալու այդ «անյայտ» բայց հանրայայտ եւ բոլորը սարսափեցնող տրակուլային նիւթերէն։
Ամէն տեղ՝ գոց, բացի դեղարաններէ եւ ուտեստեղէնի խանութներէ։ Յուսամ ասոնք ալ չեն գոցուիր։
Համացանցի լուրերուն կը հետեւինք, թէ ինչե՞ր կը պատահին Իտալիոյ, Սպանիոյ, Պարսկաստանի եւ այլ երկիրներու մէջ։ Զաւակներէս ալ լուրեր կը ստանամ ժամը ժամուն։ Ամենագեղեցիկը՝ Իտալիոյ մէջ մարդիկ, բանտարկուած տուները, պատշգամներէն երգ ու նուագ կը նուիրեն իրարու, իրենց ու ուրիշներու հոգեկանը փոխելու համար․ մարդոց մէջ իսկական, մարդկային «բարի ժահր»ը կրկին երեւան ելած է, որպէսզի յաղթէ «սատանայ ժահր»ին։
Օրական մեր ձեռնահեռաձայնին եկած յատկապէս՝ whatsappին կամ ընկերային ցանցերու վրայ՝ Facebookին ու instagramին, Tweeterին բազմաթիւ աղօթքներ, շարականներ, ինչո՞ւ չէ՝ նաեւ զուարճացնող երիզներ եւ գրութիւններ կը ստանանք, իսկապէս տրամադրութիւն բարձրացնող պատկերներ։ Այո, մարդը մարդացած է, ինքն իր առողջութեան հոգալուն կողքին կ’ուզէ իր շրջապատն ալ խնայել։ Այս բոլորը մէկ կողմ, հապա սահմաննե՞րը․ ինչպէ՞ս կարելի է զանց առնել այս պարագան, երբ երկիրդ դուռը գոցած է եւ մարդ չ’ընդունիր, կամ ոչ մէկը կը ձգէ «դուռէն» դուրս ելլել։
Մեր անուշիկ Ժանիին, որ տակաւին տասնչորս գարուններ ունի եւ կը պատրաստուի պրովէի պետական քննութեան, ծնողները կարեւոր գործի մը պատճառով Պէյրութ մեկնեցան եւ հոն գամուեցան․ նախ կարելիութիւն կար ետ Սուրիա մտնելու․ ան ալ լսեցինք, թէ ինքնաշարժը սահմանը պիտի ձգուի եւ քալելով պիտի անցնիս դէպի սուրիական հողերը, ուրկէ նախապէս ժամադրուած վարորդ մը քեզ պիտի փոխադրէ տունդ։ Բայց վերադառնալը արգիլուած է՝ նոյն պատճառով։ Ուրեմն հոն մնալը աւելի նախընտրելի է։
Հոս Ժանին ունի իր եղբօրը ազնիւ ու հոգատար նշանածը՝ անուշիկ Լարան եւ զինք շատ-շատ սիրող հօրեղբայրն ու կինը՝ Սիրան թաթան։
Բոլորը կը փորձեն զիրար ուրախացնել, եւ ինչո՞ւ ոչ՝ երբ սէր կայ, կայ նաեւ ամէն տեսակի զոհողութիւն եւ ամէն մէկը իր կարողութեան համաձայն կը փորձէ դիմացինին տրամադրութիւնը փոխել եւ զայն ուրախացնել։ Ժանին, որ աղբարիկներուն, մամային ու պապային մէկ հատիկն է, եւ որուն մէկ ուզածը ոչ ծնողքը, ոչ մենք, ոչ ալ ամբողջ գերդաստանի անդամները երկու չեն ըներ, հիմա ուրիշ Ժանի մը եղած է․ յանկարծ կը տեսնես, որ մինակը ժամերով դասի համար կ’անջատուի իր սենեակը, իսկ երբ ուսուցիչ պիտի գայ՝ չգալէն ափսէին մէջ սուրճի գաւաթն ու հիւրասիրութիւնը կը պատրաստէ, տակաւին՝ ձեռքերը ձեռնոց եւ բերանն ալ գոցելիք կապ մը, յանկարծ մաքրութեան կը սկսի եւ սենեակը տակէն վրայէն այնքան բծախնդիր կը մաքրէ. ոչ մէկ վարկեան կը գանգատի թէ ծնողները չկան։ Աս այդ պզտլիկ Ժանի՞ն է, որուն մինչեւ օրս մանուկի մը նման կը գուրգուրանք․ այդ Ժանին ուրիշ, մեծ Ժանի մը եղած է, նոյնիսկ իր վրայ դրուած պարտականութիւնը լիովին կ’ուզէ կատարել։ Լարան արդէն ոչ մէկ խօսք կ’ընէ, այնքան հոգատար քոյր, պզտիկ մամա եւ ընկերուհի է անոր համար։ Ասոնց կողքին երբ կը կենամ ու կը տեսնեմ այս կապը, կը մտածեմ՝ ի՛նչ ընել աս անուշիկներուս։ Ինչպէ՞ս ուրախացնել զանոնք։ Նոյնն ալ, կը զգամ, որ իրենք կը մտածեն, եւ միասին, երեքով Միջինք տօնեցինք, մայրերու օր եւ խնդալու համար՝ պրովէի պատրաստութեան օր։
Այո, մէկզմէկու տրամադրութիւնը կը բարձրացնենք, խաղեր կը խաղանք, հեռատեսիլէն միասին յայտագիրի կը հետեւինք, կարծիք կը փոխանակենք, միասին գծելու եւ ներկելու պահեր կ’ունենանք, նոյնիսկ Լարային պատրաստելիք մասնագիտական նիւթը կ’արծարծենք եւ երէկ ալ փորձեցինք վաթսունական թուականներու երգեր մտիկ ընելով թուղթ խաղալ, բարձրաձայն երգել, խնդալ, ցատկել, պարել եւ ինչեր ու ինչեր պատմել իրարու։ Ունեցանք մեր գաղտնի «ակումբ»ը եւ նոյնիսկ անուն մըն ալ որոշեցինք այդ ակումբին։
Յոյսով եմ, որ բարով կ’անցնին քորոնայի այս օրերը։ Անձնապէս չեմ ուզեր բառը հայացնել եւ ըսել «պսակաձեւ ժահր», յիշելով համալսարանական դասախօսի մը խօսքը․ «Երբեք մի՛ թարգմանէք անուն մը»։ Ան քանիցս շեշտած էր, որ եթէ մէկը թարգմանէր ամբողջ յօդուածին նիշը զերօ պիտի դնէր․․․։
Դառնանք տիկ. Քորոնային․ ինչպէս պատմութեան մը մէջ կը յիշուի՝ օր մը, թագաւորը մատանի մը ուզած է եւ վրան՝ գրութիւն մը․ իմաստունին մէկը կրցած է անոր մատանի մը բերել եւ նուիրել՝ վրան հետեւեալ գրութեամբ․ «Թագաւորը ապրած մնայ, աս ալ կ’անցնի»։ Այո, տխուր օրերն ալ կ’անցնին, ուրախ օրերն ալ եւ կը մնան միայն ու միայն քաղցրիկ ու համովիկ յիշատակները։
Արտատպումի պարագային կը խնդրուի նախապէս կապ հաստատել Հայերէն blog-ի վարչութեան հետ:
Կը վախնայի, որ առանձին պիտի մնայի եւ ընկեր մը պիտի չունենայի: Կ’ուզէի խումբի մը պատկանիլ: Մինչդեռ հրաւիրուեցայ ճարտարապետութեան բաժնի խոհանոցին կազմակերպած խրախճանքին, ուր ֆաշինկը պիտի տօնէինք՝ Բարեկենդանը գերմանացիներուն: Ճանչցայ պատի նկարներուն մէջ գտնուող մարդիկը եւ ֆրանսացի Լուսիլն ու Վիքթորիան, որոնց հետ լաւ ընկեր եղայ: Լուսիլէն հեծանիւ մը գնեցի քսան եւրոյի: Հիմա պատրաստ էի եւրոպական երազս իրականացնելու:
Ամէն առտու կ’արթննայի ուրախ ու խաղաղ: Հեծանիւովս կը հասնէի եկեղեցի, կ’անցնէի քառակուսի քարերով սալայատակուած ճամբէն, որուն անկիւնադարձին կը գտնուէր փուռ մը, ուրկէ կը փորձէի տարբեր անուշեղէններ համտեսել: Ձախ կը դառնայի ու կը հասնէի հրապարակ. հոն կը գտնուէր համալսարանը:
Վերելակ կը նստէի. մարդիկ իրարու «բարեւ» կ’ըսէին եւ իջնելու պարագային՝ «պայ»: Ես ինքզինքս տարբեր կը զգայի: Համալսարանին մէջ կը նշմարէի, որ առիթները ամենակարեւոր բաներն էին ուսման համար: Պոլսոյ մէջ ուսանած համալսարանս, ուր բազմաթիւ ուսանողներ կան, բաւարար մեծութեամբ աշխատանոց չունի: Լինցի համալսարանին մէջ կը գտնուէին աշխատանոցներ, ուր կը շինուէին մաքէթներ եւ կը գտնուէին մետաղ եւ տախտակ կտրելու գործիքներ։ Իւրաքանչիւր ուսանող ունէր իրեն յատուկ լայն սեղան մը աշխատելու համար: Այս պայմաններուն ներքեւ կը զգայի, թէ ոչ թէ համալսարան, այլ գործի օֆիս կու գայի:
Լեզուն չհասկնալը մեծ խնդիր էր: Երբեմն ինքզինքս այնպէս կը զգայի, որ կարծես անջրպետէն եկած եմ. ամենադիւրին բանը անգամ չէի կրնար ընել: Տպիչ գործիք մը կար ու կ’աշխատէր առանց պաշտօնեայի: Պարտաւոր էի գործը առանձին կատարել: Չէի հասկնար, թէ պաստառին վրայ ի՛նչ կը գրէր: Դիմեցի թեքնիքի սենեակ, ուր սեղանի մը շուրջ կը նստէին զգեստաւորուած չորս այր մարդիկ:
– Բարեւ, ինչպէ՞ս կրնամ գործածել տպիչ գործիքը:
Ինքզինքս ցաւագար զգացի: Զգեստաւորուած պաշտօնեան տեղէն ելաւ ու եկաւ կոխեց կոճակին ու տպումը սկսաւ: «Շնորհակալ եմ», ըսի: Հիմա ես զիս աւելի ցաւագար կը զգայի:
Կը ջանայի յառաջացնել գերմաներէնս, բայց աւստրիացիներուն խօսածը հասկնալ դժուար էր, քանի որ տարբեր առոգանութիւն ունէին: Դասերը հակառակ որ գերմաներէն էին, կը մասնակցէի բոլորին ալ: Մասնակցեցայ աշխատանոցի մը, որու ընթացքին պիտի կազմուէր փայտեայ կրպակ մը (փաւիլիոն) վերագործածելի առարկաներով: Պարտականութիւն ստանձնեցի Շթայըրի մէջ: Ես պիտի գծէի տանիքին մանրամասնութիւնները: Բոլոր ժողովները գերմաներէնով էին: Միջոց մը վերջ բառերը ականջիս օրօրի պէս կը հնչէին, կը ջանայի աչքերս բաց պահել չքնանալու համար: Ժողովէն յետոյ դասախօսը նիւթը անգլերէնով կ’ամփոփէր ինծի: Շթայըրի մէջ եկեղեցւոյ պաշտօնէութիւնը գաղթականներուն համար շէնք մը տրամադրած էր: Մեր շինած կրպակը պիտի գտնուէր այս շէնքին դիմաց, եւ գաղթականներ հոն իրենց ժամանակը պիտի կարենային անցընել: Դասախօսը մեծ ինքնաշարժ մը վարձած էր: Խումբով գացինք Շթայըր աշխատութեան սկսելու համար: Հասանք ընդարձակ մարգագետին մը։ Հոն կին մը մօտեցաւ, ան ալ գաղթական մըն էր: Աղճատ գերմաներէնով կը խօսէր եւ յայտնեց, թէ ինք թուրք մըն էր:
– Ա՛հ, մենք ալ Թուրքիայէն ուսանող մը ունինք, դուք երկուքդ կրնաք հասկցուիլ,- ըսաւ դասախօսը եւ հեռացաւ:
Կինը սկսաւ պատմել, որ տղոց հետ ժամանակ անցընելու համար կրակարան կ’ուզէր եւ արդեօք կրնայի՞նք կրպակի նման ուրիշ կառոյցներ շինել: Ան պատմեց նաեւ իրենց վիճակը: Ես որ իբրեւ ճարտարապետական բաժնի ուսանող եկած էի հոս ճարտարապետական գործեր կատարելու համար, հիմա պարտաւոր էի այս կնոջ կեանքին պատմութիւնը լսել:
Վերադարձին դասախօսին հետ կը զրուցէի եւ կը լսէի նաեւ անոր կեանքին մասին: Ըսաւ.
– Քեզի մասնաւոր հարցում մը կրնա՞մ հարցնել:
– Այո:
– Մամադ ու պապադ պոլսեցի՞ են:
– Այո:
Չէի հասկցած, թէ ինչո՛ւ «մասնաւոր» որակած էր այս հարցումը: Արդեօք ինք կը խորհէր, թէ այս հարցումով, իբրեւ աւստրիացի, կը թափանցէ՞ր իմ անձնական կեանքէս ներս, եւ կամ իրեն տարօրինա՞կ կը թուէր, որ հայ մը ինչպէս կ’ապրէր Թուրքիոյ հողերուն վրայ:
Արտատպումի պարագային կը խնդրուի նախապէս կապ հաստատել Հայերէն blog-ի վարչութեան հետ:
Անոնք ատեն-ատեն կը ներշնչեն զիս միտք մը յղանալու եւ յանձնելու թուղթին, ինչպէս ցորենի հատիկը կը յանձնեն հողին։
Պատանեկան տարիներուս, մեր տան աւանդական սովորութիւնն էր Ամանորին եւ Ծնունդին Կաղանդի ծառ զարդարել։ Երէց եղբայրս, դպրոցական իր ընկերներուն օգնութեամբ, մեր թաղամասի հանդիպակաց բլուրներու անտառէն եղեւին մը հատած տուն կը բերէր։ Պուրճ-Համուտի դուռ-դրացիներու առօրեային նման մեր տան առօրեան եւս այն օրերուն փեթակի շուրջ եռուզեռող մեղուներու վիճակը կը յիշեցնէր։ Քոյրերս գոյն-գոյն ժանեակներով հարսի մը պէս կը զարդարէին ծառը։ Անոր դալար ճիւղերէն սրբապատկերներ Բէթլեհէմի մսուրին վերեւ երեւցած աստղերուն նման կը շողային։ Եղեւինին տակ ընկոյզով, չամիչով եւ այլ մրգեղէններով լի պնակներ հիւրերուն կը սպասէին։ Այն ժամանակ, Կաղանդի ծառին շուրջ մեր փոքր կուրծքերուն տակ ուրախութիւն կը բաբախէր։
Այդպիսի տօնական երեկոյ մըն էր, երբ մոմի կայծէն բռնկած ծառը կրակ առաւ․ խուճապահար՝ մեծով-պզտիկով սկսանք վազվզել եւ դոյլ-դոյլ ջուր թափել եղեւինին վրայ եւ յաջողեցանք Կաղանդի ծառին հրդեհը մարել։
Տարիներ ետք, երբ երէց եղբայրս մահացաւ, հայրս անոր շիրիմին եղեւին մը տնկեց։
1963-64 թուականներուն, երբ Երեւանի Պետական Համալսարանին մէջ ուսումս կը շարունակէի, Նոր Արէշ (Նոր Մարաշ) թաղամասին մէջ կը բնակէր նաեւ Ներգաղթի տարիներէն հայրենադարձ հօրեղբայրս։ Ան կը պնդէր, որ շաբաթավերջի արձակուրդներս իրենց մօտ անցընեմ։ Կը զգայի կարօտի ջերմութիւնը անոնց մէջ։ Ներկայութիւնս հեռաւոր հարազատներու տարիներու կարօտը կը յագեցնէր։ Զիս զաւակի մը պէս կը սիրէին։ Կը հիւրասիրէին մարաշցիներու տոհմիկ ճաշերով։ Սեղանին շուրջ, հօրեղբօրս ու տիկնոջ կողքին կը հաւաքուէին ընտանիքի մնացեալ անդամները՝ հարսերը, փեսաներն ու թոռնիկները։ Երեւանի գինին, երգ ու հեւքով կ’արտայայտուէր անոնց շրթներուն։
Կիրակի յետմիջօրէ մը, հօրեղբայրս ուզեց, որ ներկայ ըլլամ իրենց տան բակին մէջ թութ հաւաքելու տարեկան սովորութեան։ Լայնածաւալ կտաւ մը ծաւալեցինք թթենիին շուրջ եւ սկսանք միասնաբար ցնցել թթենին, որպէսզի հասուն թութերը տեղան։ Այդ պահուն, բոլորիս զարմանքն ու միաբերան քրքիջը չդադրեցաւ, երբ թութի փոխարէն խոշոր կատու մը ինկաւ․․․։ Խեղճը աչքերը խոշոր-խոշոր բացած կտաւին վրայ սահելով, գալարուելով փախաւ, գնաց։
Հօրեղբայրս բացատրեց, թէ տարուան այդ եղանակին տան կատուն իր օրերը թթենիին վրայ կ’անցընէր՝ թռչուն որսալու։
Մոնթրէալ, 22 Մարտ 2020
Արտատպումի պարագային կը խնդրուի նախապէս կապ հաստատել Հայերէն blog-ի վարչութեան հետ:
Աճապարանքով մտայ ննջարան ու սկսայ պատրաստուիլ, հասնելու համար համալսարան՝ փոխանակումի ուսանողներուն ի պատիւ պատրաստուած ձեռնարկին։ Կը վազէի Լինցի փողոցներուն մէջ․ ամիսներէ ի վեր հոգ ըրեր էի, թէ ինչպիսի՛ տեղեր էին: Տեսայ մաքուր ու կանոնաւոր շէնքեր եւ ես առաջին ակնարկով սիրեցի այս փոքրիկ ու սիրուն քաղաքը:
Համալսարան հասայ ու ծանօթացայ ինծի պէս օտար երկիրներէ ժամանած ուսանողներու Չինաստանէն, Քոլոմպիայէն, Լեհաստանէն, Ռումանիայէն եւ այլ երկիրներէ: Սկսանք պտտիլ համալսարանը ու տեսանք, թէ ամէն բաժին ունէր խոհանոց մը, ուր ուսանողները կէսօրուան ճաշը միասին պիտի պատրաստէին: Պատին վրայ նկարներ կային: Ուսանողներ կը ճաշէին եւ ուրախ կ’երեւէին: Խորհեցայ, որ ես ալ անոնց հետ պիտի ընկերանայի. միասնաբար այս խոհանոցին մէջ ժամանակը պիտի արժեւորէինք. սկսայ ժպտիլ:
Ժողովը շարունակուեցաւ ու դասախօսները մէկիկ-մէկիկ բացատրեցին դասերը: Իբրեւ անձ ի՜նչ լաւ էր յարգանք վայելել: Մեզի ազդարարեցին, որ եթէ գերմաներէն նամակ մը ստանայինք, չնետէինք աղբաման, այլ դիմէինք անոնց, օգնութիւն ստանալու համար: Քանի մը օր վերջ նամակատուփին մէջ գտայ հատ մը ու յիշելով անոնց ազդարարութիւնը նամակը յանձնեցի պաշտօնեային: Ան ըսաւ.
– Պէտք է հիւանդանոց երթաս, եթէ չերթաս՝ ոստիկանը կու գայ ու կը ձերբակալէ քեզ:
Հիւանդանոց գացի. հետեւելով ցուցատախտակներուն, կրցայ գտնել ճիշդ բաժինը: Պաշտօնեան ուզեց, որ հանուիմ ու թեւերս երկու կողմ բանամ: Կանգնեցայ շողարձակման գործիքին դիմաց: Օտար մըն էի հոն, սակայն առանց վճարումի ծառայութիւն կը ստանայի: Գէ՞շ էր. ո՛չ:
Աթոռ նստայ եւ սպասեցի բժիշկին: Կ’երեւակայէի, որ ան պիտի գար ձեռքը ֆիլմով մը ու պիտի պատմէր վիճակս: Քանի մը վայրկեան վերջ նոյն պաշտօնեան եկաւ ու ըսաւ.
– Կրնաս երթալ:
Այսչա՞փ էր, խորհեցայ ու զարմանքով հարցուցի.
– Լա՞ւ եմ:
– Այո՛, լաւ ես:
Պետական կարգադրութեամբ թոքերս քննուած էին, որ ստուգուէր՝ արդեօք թոքա՞խտ էի թէ ոչ: Անշուշտ ապահովութեան տակ պահել կ’ուզէին երկիրը․ օտար մէկը արդեօք մանրէ մը կը կրէ՞ր: Սակայն մտածեցի, որ ժամանակի ընթացքին մարմինս կրնար վարակուիլ շուրջի մանրէներէն: Խորհեցայ՝ արդեօք իրենք վստահելի՞ էին. անոնք մանրէ չունէի՞ն: Տեղացիներն ալ երբեմն կը քննուէի՞ն:
Գիշերը հարցուցի ընկերներուս. անոնք ալ քննուա՞ծ էին: Քոլոմպիացի, չինացի եւ եւրոպացի ընկերներս ըսին․ «Ո՛չ», իսկ թուրքը, որ կը մնար քովի սենեակս, ըսաւ՝ «Այո՛»: Թուրքերը սպառնալիք էին եւրոպացիներուն համար․․․:
Դեռ երկու օր առաջ էր, որ աշխարհին գնացքը փոխուեցաւ: Զաւակ մը նոյնիսկ սպառնալիք մը եղաւ մօրն ու հօրը համար: Մարդիկ վախնալ սկսան իրենց մարմնին դպելէ: Չինաստանի մէջ աճող քորոնավիրուսը շուտով տարածուեցաւ աշխարհ ու դարձաւ 2020ի ամենամեծ վտանգը մարդոց կեանքին համար:Ձեռնարկներ, ճամբորդութիւններ կը ջնջուին, դպրոցներ, համալսարաններ կը փակուին: Ամիս մը առաջ զբօսաշրջիկներով լեցուն քաղաքներ կը վերածուին մենաւոր քաղաքներու: Երկիրներ կը փակեն իրենց սահմանները եւ բոլոր ասոնց կողքին քորոնան մեծ վտանգ է համաշխարհային տնտեսութեան համար: Հակառակ զանազան նախազգուշացումներու վիրուսը կը տարածուի եւ մեռնողներու թիւը կը բազմանայ օրէ օր:
Համաշխարհայնացման այս դարուն՝ համաճարակներու տարածումը արգիլել դժուար է, իսկ Աւստրիոյ պետութիւնը իր ընդունած մարդուն նամակ մը ղրկելով յայտնել ուզած էր, որ սպառնալիք մը կար. ատիկա վիրո՞ւս մըն էր, թէ ես էի: Ակնյայտ է, որ անտեսանելին կը մեռցնէ մարդը, իսկ տեսանելին վախ կը պատճառէ մարդուն:
Արտատպումի պարագային կը խնդրուի նախապէս կապ հաստատել Հայերէն Blog-ի վարչութեան հետ:
Պատանի տարիքիս երկչոտ էի, մանաւանդ անծանօթ անձերու ներկայութեան արտասանած կամ կարդացած պահերուս․ ուրիշներու ուշադրութիւնը անձիս վրայ կը նեղէր զիս, դէմքս կը կարմրէր, երբեմն նոյնիսկ կը մոռնայի արտասանութենէս տողեր։ Այսպիսի բան մըն ալ ապրեցայ այն օրը, երբ լիբանանաբնակ երիտասարդ բանաստեղծներ հրաւիրուած էին Անթիլիասի մայրավանքի մէկ սրահը իրենց ստեղծագործութիւններէն հատ մը գրասէր ներկաներուն կարդալու։ Հրաւիրեալներուն մէջ էին բանաստեղծներ Սարգիս Կիրակոսեան, Յակոբ Մանուկեան, Պէպօ Սիմոնեան, Շուշիկ Տասնապետեան եւ այլն։ Իմ կարդալիքս «Բագին» գրական ամսագրին ներկայացուած մէկ բանաստեղծութիւնս էր, զոր պիտի ներկայացնէի հաւանութեամբ խմբագիր Պօղոս Սնապեանին։ Գրչակիցներս կարգաւ կարդացին իրենց ստեղծագործութիւնները եւ արժանացան ներկաներու ծափահարութեան։ Ես ալ բանաստեղծութիւնս կարդացի, սակայն չեմ գիտեր ինչո՞ւ՝ միւսներէն աւելի մեղմաձայն եւ դանդաղ ընթերցանութեամբ։ Այսուհանդերձ ունկնդիրներու ծափահարութիւնը լսելով, ծանր աշխատանք մը յաջողութեամբ աւարտածի տպաւորութիւնը ունեցայ։ Երբ կը պատրաստուէի սրահէն դուրս գալ, Սնապեան շնորհաւորեց զիս, ապա թաւ ձայնով նշեց, թէ կը սպասէր, որ աւելի շեշտուած եւ տիրական ոգիով կարդայի գրութիւնս։ Բաժնուելէ առաջ ան առաջարկեց, որ այդ օր իրեն հետ մեկնիմ Այնճար, քանի որ ընկեր մը պատրաստ էր իր սեփական ինքնաշարժով մեզ հասցնել Այնճար ու վերադարձնել յաջորդ առաւօտ։ Յօժարեցայ։
Այնճար հասանք կէսօրէ ետք։ Եղանակը ամառ էր․ գիւղի բնութիւնը դիտարժան գեղեցկութիւն մը կը պարզէր։ Պահ մը հանգչելէ ետք իր բնակարանին մէջ, Սնապեան առաջարկեց որ շրջապտոյտ մը կատարենք դէպի պարտէզները։ Սկսանք դեգերիլ։ Մեծ մասամբ խօսողը ինքն էր։ Կը զգայի, թէ հոգեպէս կապուած էր Այնճարին։ Գիւղի կախարդական դրոշմը ակնյայտ էր իր խօսքերուն մէջ։ Գիւղացիի հմտութեամբ կը համեմէր հողի հետ առընչուող իր դիտողութիւնները։
Մինչ արահետէ մը կը յառաջանայինք, կանգ առաւ դդումներու պարտէզի մը մուտքին եւ առաջարկեց նոյն օրը Անթիլիասի մէջ կարդացածս կրկին կարդալ այդ անկրկնելի լռութեան մէջ։ Բաճկոնիս գրպանէն անմիջապէս հանեցի էջը եւ սկսայ կարդալ։ Երկու տող հազիւ աւարտած, Սնապեան թելադրեց աւելի՛ բարձր շարունակել։ Երբ բարձրաբարբառ ընթերցանութիւնս իր աւարտին հասցուցի, իւրայատուկ խնդուքը դէմքին՝ ան ըսաւ․ «Տեսա՞ր, այստեղ չկարմրեցար, ձայնդ եւս անկաշկանդ պահեցիր․ այսուհետեւ երբ ներկաներու առջեւ արտասանես կամ կարդաս, սեպէ՛ թէ դդումներու պարտէզի մը առջեւ կանգնած կը կարդաս»։
6 Մարտ 2020
Արտատպումի պարագային կը խնդրուի նախապէս կապ հաստատել Հայերէն Blog-ի վարչութեան հետ:
Բեռներս քաշելով հասայ հոսթել: Ուղղուեցայ պաշտօնեային: Սենեակին ինծի յանձնուելուն ժամանակը հասած չէր տակաւին: Բայց չկրցայ համբերել եւ ինքզինքս զսպել, խնդրեցի Վիեննայի քարտէսը. հարցուցի, թէ ո՛ւր կրնայի ուտել ամենալաւ շոքոլայով կարկանդակը, տեղացիին զախըրթորթըն: Հարցուցի նաեւ, թէ ո՞վ կրնար ինծի օգնել ճամպրուկներուս փոխադրութեան համար:
– Մեզի այր մարդ մը պէտք է: Ահա՛, գտանք,- ըսաւ պաշտօնեան ցոյց տալով քովէն անցնող արաբ զբօսաշրջիկը:
Ճամպրուկներս իջան գետնայարկ, եւ ես ազատեցայ ծանրութենէն: Վիզս կախած լուսանկարչական գործիքս եւ ձեռքս քարտէս սկսայ թափառիլ Վիեննայի փողոցները: Դէպի կեդրոն կը քալէի, երբ հանդիպեցայ նախակրթարանի ընկերուհիիս՝ Լազարինին:
– Բարեւ, այս ի՛նչ լաւ հանդիպում, ի՞նչ կ’ընես հոս:
– Հինգ ամսուան ուսման ծրագիրով եկած եմ Վիեննա:
– Ի՜նչ աղուոր, ես ալ հոսկէ Լինց պիտի անցնիմ: Երանի ես ալ Վիեննա մնայի, շատ գեղեցիկ է:
– Երեք շաբաթէ ի վեր հոս եմ, դեռ չկրցայ վարժուիլ: Նայէ, այսօր Կիրակի է, ամէն տեղ գոց է: Նախաճաշի համար տեղ մը չեմ կրնար գտնել, ստիպուած նրբերշիկ պիտի ուտեմ:
Այնքան գեղեցկութեամբ շրջապատուած էի ու գոհ էի, որ կրնայի ամէն օր, ամէն ժամ նրբերշիկ ուտել, առանց հարցի: Ճամբաս շարունակեցի եւ հասայ Ս. Ստեփաննոս եկեղեցի: Երջանկութենէս ցատկռտել սկսայ խոշոր եկեղեցիին դիմաց: Եկեղեցիին շուրջ կը գտնուէին զգեստաւորուած մարդիկ, որոնք Մոցարթի օփերային համար տոմսակ կը ծախէին, եւ կային ձիաքարշ կառքեր: Լուսանկարեցի եւ հասայ Ալպերթինա փլաց, ուր թանգարաններ կը գտնուէին: Որոշեցի մէկ թանգարանը այցելել, որուն մուտքը կը գտնուէր դեղնորակ գեղեցկուհի մը: Երբ դրամապանակս փնտռելու համար պայուսակս բացի, նշմարեցի, որ մատներս արիւնած էին: Մորթս վարժ չէր Աւստրիոյ չոր ու պաղ օդին ու ձեռքերս պաղէն արիւներ էին: Արիւնը տարածուեցաւ անձնագիրիս ու դրամին վրայ: Արիւնոտ մատներով արիւնոտ դրամը երկարեցի աղջկան, ու անոր կապոյտ աչքերը նշմարեցին այս անսովոր վիճակը: Միայն ճար մը ունէի: Լուացարանը թաշկինակներով փաթթեցի մատներս ու սկսայ պտտիլ թանգարանը:
Թանգարանի պտոյտէն վերջ Վիեննայի հոյակապ ճարտարապետութիւնը քննել սկսայ: Կայսրը 19րդ դարուն կը փլցնէ Վիեննայի պարիսպները ու կը կանչէ աշխարհի լաւ ճարտարապետները, որոնք գեղեցիկ շէնքեր պիտի ծրագրէին քաղաքին համար:
Հակառակ այսօրուան արդիական ճարտարապետութեան, 19րդ դարուն գեղեցկութեան չափանիշը այն շինութիւններն էին, որոնք կը ցոլացնէին կոթական-պարոք-հելլենական շրջանները: Այս պատճառով անցեալի աղօթատեղիներու արձանները կապկուած էին եւ հիմա դիմացս գտնուող խորհրդարանի շէնքին ճակատը կը զարդարէին: Հելլենական քարիաթիտէները (կնոջ կերպարներ) պետական շէնքին ճակատը տեսնել թէ՛ ծիծաղելի թուած էին եւ թէ շատ զգլխիչ տեսարան մը կը պարզէին, այնպէս որ ես հմայուած, դանդաղ քայլերով կը յառաջանայի:
Գիշեր եղած էր եւ յոգնած դարձայ հոսթել: Կը խորհէի, թէ պիտի հանգչէի: Սակայն դիմաւորող պաշտօնեան չկար, ու ես իրար անցնելով, առաջին տեսած անձիս, կարծելով, թէ պաշտօնեան էր, յայտնեցի, թէ սենեակս ելլել կ’ուզէի, սակայն բանալի չունէի: Աղջիկը զարմացած յայտնեց, որ ինք պաշտօնեայ չէր: Այն պահուն ետեւէս մարդու մը ծիծաղը իմացայ, վրաս կը ծիծաղէր: Ոչ ոք օգնութիւն կ’առաջարկէր: Իմ յանցանքս չէր, ո՞ւր տեսնուած էր, որ ռեսեփսիոնը ժամը տասնմէկին գոցուէր: Բարկացայ եւ խորհեցայ, որ մարդու կարիք չունէի ու հիմա պիտի ցուցնէի պոլսեցի կնկան ուժը: Գետնայարկ իջայ եւ երեսուն քիլօնոց ճամպրուկս սանդուխներէն վեր քշեցի: Երբ վերջին աստիճան հասայ, հանած աղմուկիս պատճառով ծիծաղող մարդը օգնութեան եկաւ ու հանեց ճամպրուկս: Ժամ մը սպասելէս ետք պաշտօնեան եկաւ եւ վերջապէս սենեակ մտայ: Յաջորդ օր շոգեկառքով Լինց պիտի երթայի եւ հոն պիտի սկսէր հինգ ամսուան ուսման շրջանը։
Արտատպումի պարագային կը խնդրուի նախապէս կապ հաստատել Հայերէն Blog-ի վարչութեան հետ:
Ո՞վ լսած էր այս անունը… առաջին անգամ ես լսեցի, երբ Իրաքի առողջապահական նախարարութենէն հրամանագիր ստացայ, որ կը յայտնէր, թէ ես բժշկուհի նշանակուած էի Պալատրուզի բուժարանին (ամպուլատորիա) մէջ մէկ տարի աշխատելու նպատակով:
Ըստ Իրաքի առողջապահական նախարարութեան կանոններուն, նոր շրջանաւարտ բժիշկը իր աշխատանքային առաջին տարին որեւէ մեծ քաղաքի մը կեդրոնական հիւանդանոցին մէջ պէտք էր անցնէր, փորձառութիւն ձեռք բերելու համար, ետքը պարտաւորուած էր ծառայելու հեռու շրջաններու՝ փոքր քաղաքներու կամ գիւղաքաղաքներու բուժարաններուն մէջ:
1968ի գարունը, բժշկութեան ուսմունքս աւարտելէ ետք, տարի մը ծառայեցի Պաղտատի բժշկական համալսարանի հանրապետական հիւանդանոցին մէջ․ տարին լրացաւ, եւ ահա հիմա պէտք էր Պալատրուզ կոչուած քաղաքը երթայի:
Չկար մէկը, որ կրնար մեզի տեղեկութիւն տալ այդ քաղաքին մասին։ Քարտէզին վրայ նայելով տեսանք, որ Իրաքի Տիալա նահանգին մէջ կը գտնուի, Պաղտատէն մօտ 80 քմ․ հիւսիս-արեւելք, Պաաքուպայի եւ Մանտալիի միջեւ, դէպի արեւելք, մօտաւորապէս պարսկական սահմանէն 40 քմ․ հեռու:
Նախարարութենէն ստացայ Պալատրուզի բժիշկին անունը, հասցէն եւ բուժարանին հեռաձայնի թիւը։ Առաջարկեցին անձամբ կապուիլ այդ բժիշկին հետ՝ կազմակերպչական հարցերը կարգադրելու համար: Հեռաձայնի կապը տկար էր, քանի մը փորձերէ ետք վերջապէս կրցայ բժիշկին հետ խօսիլ, որ արդէն անհամբեր կը սպասէր զինք փոխանորդողին:
Առաջին բանը որ ան ինծի ըսաւ, հետեւեալն էր․
– Չըլլայ որ մինակդ գաս, տղամարդ մը պէտք է հետդ ըլլայ: Գիտե՞ս, դուն առաջին բժշկուհին պիտի ըլլաս Պալատրուզի ամբողջ շրջանին, քեզմէ առաջ միայն տղամարդ բժիշկներ եղած են հոս․․․: Ապահովութեանդ համար անպայման լաչակ մը բեր հետդ:
Վա՛յ ինձ, մտածեցի, վախ մը մտաւ փորս, բայց ինչպէս միշտ, ծնողներս զիս հանդարտեցնելով ըսին․
– Քեզ առանձին չենք ձգեր, մէկ տարին շուտ կ’անցնի, ձեւով մը կը կարգադրենք:
Հայրս ազատամիտ մարդ էր, մեզ կը քաջալերէր մեր ընտրած եւ սիրած մարզերուն մէջ յառաջանալու, առանց նկատի առնելու, որ անոնք յարմար էին աղջկա՞յ կամ տղու․ ան միշտ կ’ըսէր․
– Հազար տղամարդու մէջ ալ գտնուիք՝ մի՛ վախնաք, ինքնավստահ եղէ՛ք․ գործ մը որ յանձն առիք, ջանացէ՛ք լաւը ընել, ինքնավստահութեամբ դժուարութիւնները կը յաղթահարէք, ձեր շրջանակին մէջ ձեր վարքով եւ գործով է որ պիտի յարգուիք:
Որոշեցինք Պալատրուզ երթալ դրութեան մօտէն ծանօթանալու համար: Հօրս ընկերակցութեամբ ճամբայ ելայ վարձու ինքնաշարժով Քերքուկէն դէպի Պաղտատ․ յետոյ հանգիստ հասանք մինչեւ Պաաքուպա, անկէ անդին պէտք էր ինքնաշարժը փոխէինք․ եօթը հոգինոց փոխադրակառքով մը շարունակեցինք մեր ճամբորդութիւնը: Քարքարոտ եւ խորտուբորտ ճամբուն վրայ ցնցուելով հասանք քաղաքը, եւ վարորդը մեզ տարաւ ուղղակի բուժարանին դրան առջեւ:
Տոքթ. Թարըքը արդէն մեզի կը սպասէր։ Սիրալիր ընդունելութենէ մը վերջ, ան ցոյց տուաւ մեզի Պալատրուզի միակ բուժարանը, փոքր շէնքի մը մէջ տեղաւորուած՝ բուժարանին բաժինները, աշխատանքային երկու սենեակները, բժշկական գործիքները, դեղերու պահարանն ու պահեստի սենեակը: Զիս ծանօթացուց բուժարանի միւս աշխատողներուն հետ, որոնք էին՝ բուժքոյր մը, բուժեղբայր մը եւ պահակ մը․ անձեր, որոնց հետ ես տարի մը պիտի աշխատէի:
Տոքթ. Թարըքը բացատրեց, թէ կառավարական պաշտօնական աշխատանքը կը սկսի առաւօտեան ժամը 8ին եւ կը տեւէ մինչեւ ժամը 14:00։ Կէսօրէ վերջ պէտք էր, որ ես շարունակէի հիւանդներ ընդունիլ անձնական բուժարանի մէջ․ ինք արդէն իր վարձած տան մէջ սենեակ մը բուժարանի վերածած էր։ «Եթէ ուզես,- ըսաւ,- վարձքով տունը կրնամ փոխանցել քեզի եւ բուժարանն ալ իր գործիքներով եւ ապրանքով վճարումով կրնաս իւրացնել, որ նոյն ձեւով գործը շարունակես»:
Բուժարանէն դուրս պիտի ելլէինք բժիշկին մօտակայ բնակարանը տեսնելու համար: Բժիշկը նայեցաւ ինծի ու հարցուց․
– Լաչակդ հե՞տդ է։
Ես պատասխանեցի․
– Ես լաչակի չեմ վարժուած, չունիմ ու պիտի փորձեմ չկրել… եթէ զիս իբրեւ առաջին բժշկուհի հոս ընդունած են, կը յուսամ որ դժուարութիւններ չեն ստեղծեր:
1969 թուին իսլամական զարթօնքը Պարսկաստանի մէջ տակաւին չէր սկսած եւ տարածուած, մարդիկ առանց կրօնական ծայրայեղութիւններու, հանդարտ ու խաղաղ իրենց առօրեայ հոգերով կ’ապրէին: Պալատրուզի արաբները շիիթ դաւանանքին կը պատկանէին:
Բնակարանն ալ տեսնելէ ետք, բժիշկին առաջարկները ընդունեցի եւ այդպէս ալ պայմանաւորուեցանք: Յետոյ հօրս հետ նոյն օրը վերադարձայ Քերքուկ:
Ամիս մը վերջ, մայրս եւ ես մեր կահ-կարասիով տեղաւորուեցանք Պալատրուզի բնակարանին մէջ։ Մայրս տարի մը հետս պիտի ապրէր, քանի որ հասարակութեան մտայնութեամբ՝ իգական սեռին ոչ թէ միայն վայել չէր բնակարանի մը մէջ առանձին ապրիլ, այլ նաեւ վտանգաւոր կը համարուէր, ան ալ հեռաւոր գիւղաքաղաքի մը մէջ:
Պալատրուզի մէջ լուրը տարածուած էր, աշխատանքիս առաջին օրն էր․ բուժարանի աշխատասենեակս նստած հիւանդապահուհիէն խնդրեցի, որ հիւանդները հերթով ներս հրամցնէ: Կիներ սկսան ներս մտնել, զոյգ-զոյգ, երեքով կամ չորսով․ զիրենք հարցուփորձ ըրած ատենս, թէ ո՞վ էր հիւանդը եւ ի՞նչ ունէր… հետաքրքրութեամբ իրենց աչքերով աւելի իրենք զիս կը քննէին քան թէ ես զիրենք: Ժամերը սահեցան, այցելողներուն վերջը չկար եւ լրջօրէն հիւանդ մըն ալ չկար․․․:
Սենեակիս պատուհանէն դուրս նայեցայ․ դրան դիմաց կիներու հոծ բազմութիւն մը կար, կէսօրուան ժամը երկուքը արդէն շատոնց անցած էր։ Հիւանդապահուհին ըսաւ․ «Ասոնք հիւադներ չեն, այլ եկած են քեզ տեսնելու»․ բոլորն ալ լաւ տրամադրուած, կարծես եկած էին հարսանիքի՝ հարսը տեսնելու:
Հիւանդապահուհիին ըսի․ «Այսօրուան համար ա՛լ կը բաւէ, մնացածներուն ըսէ՛՝ վաղը թող գան», եւ դուրս ելայ բնակարանս երթալու նպատակով, պահակը ամբոխը ցրուելու գործին անցաւ, ճամբայ բացին, կիները չորս կողմէս բարձր ձայնով բարի գալուստ սկսան մաղթել ինծի: Կրցածիս չափ ժպտելով «շուքրան, շուքրան» (շնորհակալութիւն) ըսելով արագ-արագ պահակին ետեւէն քալելով ճամբաս շարունակեցի, սրտիս արագ զարկերը կամաց-կամաց հանդարտեցան, ոչ ոք ուշադրութիւն դարձուց գլխուս ծածկուած չըլլալուն․ այդ պահուն զգացի, որ ես գոնէ Պալատրուզի կիներուն կողմէ ընդունուած էի:
Տուն հասած ի՞նչ տեսնեմ․ դրանս առջեւ կիներ եւ տղամարդիկ մայթերուն վրայ պպզած, ինծի կը սպասեն․ հազիւ կրցայ տանս դռնէն ներս մտնել, մայրս տակնուվրայ եղած ըսաւ․ «Շատերը առտուընէ եկած են, ամէնն ալ կ’ուզեն, որ զիրենք ներս ընդունիմ»․ իր խնդրանքին, որ բուժարան երթան եւ հոն հերթի սպասեն, մտիկ չեն ըրած, ըսեր են․ «Բժիշկը կառավարական բուժարանին մէջ լաւ չի քններ այնպէս ինչպէս իր անձնական բուժարանին մէջ… հոս մենք կը վճարենք…», եւ այլն:
Հազիւ պատառ մը հաց կրցայ ուտել եւ սկսայ դրան դէմ նստողները մէկ-մէկ ընդունիլ․ իրաւ որ ալ նկատեցի, որ ասոնց մէջ իրական հիւանդներ կային: Մայրս դարձաւ օգնականս, սպասող հիւանդներուն հետ անուշութեամբ կը խօսէր․ անոնցմէ մաս մը կը պատմէր, թէ հեռու շրջակայ գիւղերէն եկած էր․ ան ջուր ուզողին ջուր կու տար, եւ այսպէս անցաւ առաջին օրս մինչեւ մութը կոխելը, եւ այսպէս ալ շարունակուեցան յաջորդող օրերն ու ամիսները, նոյն ոճով, սակայն առաջին օրուան այցելողներու ամբոխը չկար ալ:
Պալատրուզի մէջ ես դարձայ մանկաբարձուհի, մանկաբոյժ, վիրաբոյժ, ներքին եւ հոգեկան հիւանդութիւններ բուժող, մէկ խօսքով բուժիչն էի ամէն հիւանդութիւններուն: Այն հիւանդը, զոր կարելի չէր տեղւոյն վրայ բուժել, շտապ օգնութեան ինքնաշարժով զայն կ’ուղարկէի Պաաքուպայի մեծ հիւանդանոցը:
Պալատրուզի տուները հողաշէն էին, ցած եւ տափարակ տանիքներով․ ամառուան տաք օրերուն, երեկոյեան ամէն կողմ ջուր կը սրսկէին, որ օդը քիչ մը զովանար:
Շատ վտանգաւոր էր արեւամուտէն ետք հողապատ շէնքերուն արանքը նստելու կամ պատերուն յենելու սովորութիւնը՝ իրարու հետ զրուցելու համար: Ես երբ յանկարծ սուր ճիչեր լսէի, ալ գիտէի ինչ էր պատահածը, կ’իջնէի տանս բուժարանը, պատրաստութիւն կը տեսնէի ու կը սպասէի լացող անձին, որ դարձեալ զոհ մըն էր թունաւոր կարիճի խայթոցին․․․: Կարիճները շատ տարածուած էին Պալատրուզի շրջանը, կը գտնուէին ամէն տեղ ուր որ ծակուծուկ կար, շտապ օգնութիւնը շատ արագ պէտք է ըլլար, թէ ոչ խայթուողին կեանքը վտանգուած կ’ըլլար:
Պալատրուզի բժշկական կեանքիս անմոռանալի դէպքերէն մին էր գիւղացի կնոջ մը ծննդաբերութիւնը: Օր մը, կէս գիշերին, աղմկարար ձայներէն մայրս ու ես արթնցանք․ դրան առջեւ գիւղացի մարդ մը յղի կինը գրկած, հետը տարիքոտ կին մը, ներս խուժեց․ հաւաքուած էին ընտանիքի բոլոր անդամները՝ կիներ եւ երեխաներ:
Զիրենք առաջնորդեցի աշխատասենեակս եւ ըսի, որ կինը պառկեցնեն պատգարակին վրայ․ հիւանդին մորթը ջրազրկումէն բոլորովին չորցած էր, աչքերը փոսը ինկած էին․ ան իր մարած հայեացքով, քաշուած ձայնով վրաս կիսամեռի մը տպաւորութիւնը ձգեց: Մօտակայ ագարակներէն մէկուն մէջ ապրող գիւղացի մարդուն չորրորդ կինն էր, երկու օրերէ ի վեր երկունքի ցաւերով տառապած, ոչ կերած, ոչ խմած էր․ երեխային ծնունդը չէր յաջողած, եւ հիմա ես պէտք էր արագ որոշում առնէի: Քննեցի եւ տեսայ, որ հիւանդը լուրջ դժուարութեան մէջ կը գտնուի, պէտք էր արագ Պաաքուպայի հիւանդանոց փոխադրել։ Ընկերակցող տարիքոտ կնոջ, որ ամուսնոյն մեծ քոյրն էր եւ կարծես ընտանիքին «հրամանատար»ը ըլլար, ըսի առաջարկս․ ան բացարձակապէս մերժեց․ ոչ ինք, ոչ ալ կնոջ ամուսինը ընդունեցին փոխադրութիւնը ու ըսին․ «Կամ դուն հոս կ’ազատես զինք, կամ ալ հոս պիտի մեռնի․․․»:
Ուրիշ ճար չունէի, ըսի․ «Լաւ, ուրեմն դուք դուրս ելէ՛ք եւ սպասեցէ՛ք», ու դուռը փակեցի ետեւնէն:
Մօրս խնդրեցի, որ կնոջ գլխուն կենայ եւ թաց թաշկինակով շրթունքը թրջէ․ մայրս իր վախը, յուզմունքը հազիւ կը պահէր, չէր երեւակայեր, թէ ես այս ծանր կացութեան մէջէն ինչպէս դուրս պիտի կրնայի ելլել: Ես ալ գիտէի, որ եթէ կինը քովս մահանար, գիւղացիներուն վրայ գէշ տպաւորութիւն պիտի ձգէի, գուցէ եւ թշնամական մթնոլորտ յառաջացնէի ինծի դէմ։
Մտքիս մէջ «Հայր մեր»ը աղօթեցի, ապա անցայ գործի: Երեխային սրտի զարկերը շատ տկար էին, վայրկեաններու հարց էր… մանրամասնութիւնները նկարագրել դժուար է, կարեւոր էր նախ արագ վիրահատում մը (episiotomy) ընել ծնունդի ճամբան լայնցնելու համար, հիւանդը այլեւս սեղմելու ոյժ չունէր․ վիրահատումէն ետք, ձեռքերովս մանուկին գլուխը զգուշութեամբ, կամաց-կամաց շօշափելով դուրս քաշել սկսայ, փորձեցի ազատել բանտարկուած վիճակէն, եւ ահա՛ վերջապէս գլուխը սահեցաւ ափերուս մէջ դէպի լոյս աշխարհ, շրթները արդէն կապտած էին, երեսը ուռած: Պորտը կտրելէն ետք կռնակին քանի մը անգամ թափ տուի, ի՛նչ հրաշք… երեխան սուր ձայնով մը ճչալ սկսաւ, ձայնը լեցուց սենեակը եւ խզեց լռութիւնը, հիւանդ կինը մարած աչքերը բացաւ, ուրախութեան արցունքի կաթիլ մը այտին վրայ գլորեցաւ: Մայրս ալ արցունքոտ աչքերով շուտով առաւ երեխան ձեռքէս սրբիչներով փաթթեց, սկսաւ մաքրել:
Դուրսէն յանկարծ արաբական հալհալայի կանչեր լսուեցան, երեխային ձայնը լսած էին, մինչ ես հիւանդին վէրքը կարելու սկսած էի․ տարիքոտ կինը ալ չհամբերեց, ներս մտնել ուզեց, մօրս ըսի, որ դուռը բանայ, ներս մտաւ ու առաջին հարցը որ տուաւ՝ «Աղջի՞կ է թէ մանչ», ու երբ իմացաւ, որ աղջիկ է, քիթն ու մռութը կախեց ու դուրս ելաւ, քիչ վերջ նորէն ներս մտաւ կնոջ ամուսնոյն հետ․ վէրքին կարելը աւարտած էի, ուզեցին կինը վերցնել եւ տանիլ ետ դէպի իրենց ագարակը: Ես թոյլ չտուի կնոջ տեղէն շարժելը, խնդրեցի իրենց, որ տուն երթան եւ յաջորդ օրը գան կինը տեղափոխելու, ըսի, որ հիւանդը քսանչորս ժամ քովս պիտի պահէի: Լուսաբացը սկսած էր, մայրս իրենց աչքը լուսեց, թէյ հրամցուց ու ճամբու դրաւ: Նորածինը այդ գիւղացիին քսաներորդ երեխան էր: Երեխային ծնունդէն վերջ կնոջ վրայ կամաց-կամաց հոգի եկաւ, մօրս սրտաբուխ խնամքով քանի մը ժամէն երեսին գոյնը բնականի դարձաւ եւ կրցաւ նստիլ ու երեխան գիրկը առնել:
Մօրս եւ իմ ամենաերջանիկ վայրկեաններն էին, գրկախառնուեցանք, մայրս համբուրեց զիս եւ շնորհաւորեց…։ Մտածեցի, որ եթէ նորածինը մանչ ըլլար՝ արդեօք ի՞նչ պիտի ընէին…:
Քանի մը շաբաթ ետք, գիւղացին մեզ հրաւիրեց իր ագարակը, տեսայ իրենց խեղճուկ ապրելակերպը, մեծ գերդաստան մը բոպիկ երեխաներով… շատ ուրախ էին եւ այնքան երախտապարտ, ամէն գնով կ’ուզէին մեզ գոհացնել:
Պալատրուզի բնակիչները աղքատ գիւղացիներ էին, կը զբաղէին հողագործութեամբ եւ անասնապահութեամբ․ քովս բուժուողները դրամ չունէին, ես ալ չէի պահանջեր, կրցողը կու տար, չկրցողը չէր տար, բայց իրենց շնորհակալութիւնը ուրիշ միջոցով կ’ուզէին յայտնել, իրենց պարտէզներու բերքէն զանազան պտուղներ եւ բանջարեղէններ կը բերէին ու մօրս կը յանձնէին, պարկով հաւկիթ, արմաւի եղանակին տունս զամբիւղներով տեսակ-տեսակ արմաւներով լեցուած կ’ըլլար, մերժել կարելի չէր, մայրս արմաւի հիւթով պաքմազ կը պատրաստէր:
Դժբախտաբար տարուան վերջաւորութեան շատ ծանրօրէն հիւանդացայ, պէտք էր շուտով Պաղտատ հասնէի բուժուելու համար, անկարելի էր այլեւս Պալատրուզ մնալս: Տխուր էի, որովհետեւ կը սիրէի գործս, նոյնիսկ մտածած էի Պալատրուզ կեցութիւնս երկարաձգել, որովհետեւ հոն թէ իմ ծառան էի եւ թէ իմ տնօրէնը, ամէն ինչին պատասխանատուն ու բառին բուն իմաստով ԲԺԻՇԿ:
1970ի ձմեռը Պալատրուզէն բաժնուեցայ արժէքաւոր փորձառութիւններով եւ անմոռանալի յիշատակներով:
30 Յունուար 2020
Արտատպումի պարագային կը խնդրուի նախապէս կապ հաստատել Հայերէն Blog-ի վարչութեան հետ:
