– Չէ՜, չէ՛, վայրին, կանաչ թուզը: Գնչուները եկեր, նստեր են փողոցին անկիւնը, կը ստկեն:
– Հա՜, ես ալ կարծեցի, որ քաւաք ինճիրիի մասին է խօսքդ: Ամիս մը ետք, սանկ պոյ (հեռաւորութիւն) մը Վոսփոր պտոյտի երթալու է, քասա (մեծ աման) մը առնենք, անուշ եփեմ:
– Դեռ քաւաքին ատեն կայ, հիմա ասկէ շինենք. մատամ Էլէնին կը գնէր:
– Հիմա մատամը խոհանոց կը մտնէ… քա՛, ի՜նչ շէն-շախրախ (ուրախ-զուարթ) կին է. ուրախ մարդիկ են սա յոյները: Ամէն եղանակ, ամէն բանը տեղնուտեղը կ’եփեն, կը թափեն: Մարդոց տունը այցելութեան կ’երթաս, օ՜հ, մէջդ կը բացուի: Ատ ի՜նչ հիւրասիրութիւն…
– Է՜, մամա՜, մերիններն ալ հիւրասէր են:
– Են, են տէ, գիտե՜մ, սակայն անոնք տարբեր շաղուած մարդիկ են:
– Մա՜մ, մենք լեռնցի ենք, անոնք ծովեցի, կղզեցի: Հիմա ինճիրը ո՜ւր, մենք ո՜ւր:
– Հա՛ քա եաւրում, խօսքը բացուեցաւ իշտէ ինճիրէն: Ինչպէ՞ս չբաղդատեմ հայու հետ: Անոնք ալ ջարդ տեսեր են, Պոնտոսէն ծով թափեր են: Իզմիրէն (Զմիւռնիա) ալ հեռացուցեր են, խեղդեր են ծովուն մէջ: Տուները կրակի տակ մնացեր են, հիմակ ալ տե՛ս, սիրթաքիտէ սիրթաքի… հոփա՜…
– Մամա՜, դուն ալ ի՜նչ խօշ կնիկ ես: Նիւթը ուրկէ՞ ո՜ւր կապեցիր. ծով թափիլ եւ սիրթաքի:
– Դրացիս՝ Շաքէն, պատմելով-պատմելով չկրցաւ լմնցնել: Անցեալ տարի Ալեքսանդրուպոլիս գացեր են, էրիկ-կնիկ: Ծովը՝ մաքուր, ուտելիքը՝ պոլ (առատ)… կ’ըսէ, որ մէկ պնակով երեք հոգի կը կշտանայ, ձուկին ամենահամովը, ամէնընտիրը: Մէկ ալ աջ նայեր է. տաճիկ, ձախ նայեր է. տաճիկ: Մտածեր է, քա ո՞ւր եկայ: Եթէ հոս արձակուրդի պիտի գայիք, ինչո՞ւ մարդիկը ծով թափեցիք: Ձգէիք իրենց տեղը, է՛ն լաւ արձակուրդը կ’ընէիք:
– Գայագիւղ գացի քանի՜ տարի առաջ, տեսնես, լքուած գիւղ մը, քարաշէն տուներ, ո՛չ դուռ կայ, ոչ պատուհան: Այծերը կը մտնեն, կ’ելլեն: Լացդ կու գայ:
– Մէկ գիշերուան մէջ յոյները չհեռացուցի՞ն․ ամբողջ կղզին պարպուեցաւ: Խուժանը ճրագներով եկաւ. «Եթէ չպարպէք, կրակի կու տանք»՝ պոռաց, սպառնաց:
– Իսթանպուլը պարպուեցաւ:
– Մէկ գիշերուան մէջ: Ատ տուները տեղաւորուեցան այլազգիները: Երբ դուք մանուկ էիք, կղզի կ’երթայինք: Դրացուհի մը ունէինք, չէք յիշեր, Կիւլէրը. կը պատմէր, որ այդ տունը իբր որբ եկեր է: Յետոյ տանտէրը եղեր է: Շալէի պէս տուն մըն էր: Ամուսնացուցեր են տանտիրոջ տղուն հետ:
– Սանկ-նանկ մը կը յիշեմ կարծես թէ:
– Ո՞վ գիտէ որ ծնողքը յանձներ է զայն դրացիին, պիտի չկարենար հետը տանիլ եւ յետոյ արդէն թրքացեր է:
– Հաշուէ՛, հարիւր հատ պիտի ըլլայ տոպրակին մէջ: Չափը ատ է: Նայէ՛, շատ խոշոր չըլլան, վերջը մէջէն պզտիկ-պզտիկ կուտեր կ’ելլեն, համով չ’ըլլար անուշը:
– Լա՛ւ, մամա, գիտեմ առնելիքս: Դուն կաթսային ջուրը պատրաստէ՛:
Ամէն
ատեն, որ թուզի անուշ կը պատրաստեմ, կը յիշեմ մօրս հետ ունեցած շաղակրատութիւնս:
Կը յիշեմ նաեւ մատամ Էլէնը, որմէ սորված էինք աւելի համով ու կանաչ եփել եւ
ներկայանալի դարձնել թուզի անուշը: Կը խաշէր թուզերը եւ մէկիկ-մէկիկ սեղմելով՝
լեղի ջուրը կը վազցնէր: Եթէ ջուրը մէջը մնար՝ անուշ չէ, լեղի բան մը կ’ըլլար:
Յետոյ շաքարը կը պատրաստէր, թուզերը մէջը կը նետէր ու կ’եփէր: «Կրակը մարելու մօտ,
մէջը կէօզթաշը պիտի դնես», կ’ըսէր մօրս, «Նազարէ
(աչք) կը պահէ»: Պաղելէ յետոյ թուզերուն ծակտիկէն կը խոթէր տոլմալըք ֆըստըխը (խոզակի պիստակ): Երբ հիւր երթայինք, արծաթեղէն
ամանի մէջ արծաթեղէն դգալներով կը հրամցնէր անուշը: Անոր տունը լեցուն էր
անուշեղէնի տեսակներով, ո՞ր մէկը համրեմ, ո՞ր մէկը ըսեմ, սպիտակ սախըզլը չեւիրմէն,
քաւաք ինճիրին, ելակը, բալը…:
Գերմանիոյ Հայ Բժիշկներու եւ Բուժաշխատողներու Միութեան անդամներ
ՄԱՐԳԱՐԻՏ ԱՍՈՅԵԱՆ ԼԻՆՔ
1988 թուականին Հայաստանի աղէտալի երկրաշարժը
ցնցեց Սփիւռքի ողջ հայութիւնը աշխարհի բոլոր ծագերուն: Գերմանիոյ մէջ առաջին օրէն
իսկ հայերը սկսած էին անհատական ձեռնարկութիւններով, հոս ու հոն հանգանակութիւն
ընելով եւ այլ միջոցներով օգնութիւն հասցնել հայրենիքին: Այս մթնոլորտին մէջ Գերմանիոյ
հայ բժիշկները 1990-1991ին հիմնեցին Գերմանիոյ Հայ Բժիշկներու եւ Բուժաշխատողներու
Միութիւնը տոքթ. Ռաֆայէլ Պապանեանի գլխաւորութեամբ, նպատակ ունենալով աւելի
կազմակերպուած բժշկական օժանդակութիւն բերել հայրենիքին:
Լուրեր կը հասնէին մեզի, թէ Սփիւռքէն ներդրուած օգնութիւնները կեդրոնացած էին Երեւանի մէջ եւ կամ ալ բնաւ տեղ չէին հասներ: Միութեան վարչութիւնը, որուն ես անդամ էի, որոշեց այցելել Հայաստան եւ տեղւոյն վրայ ծանօթանալ դրութեան: 1992ի աշունը, հինգ հոգինոց կազմով՝ տոքթ. Ռաֆայէլ Պապանեան, տոքթ. Շաւարշ Յովասափեան, տոքթ. Գէորգ Քալաթաշ, տոքթ. Հրայր Խոսրովեան եւ ես (տոքթ. Մարգարիտ Ասոյեան Լինք) ճամբայ ելանք: Մեզի ընկերակցեցան երեք գերմանացիներ դեղագործական տարբեր ընկերութիւններէ: Մենք կը բնակէինք Գերմանիոյ տարբեր քաղաքներու մէջ եւ որոշեցինք հանդիպիլ Փարիզի Շարլ տը Կոլ օդակայանին մէջ, ուրկէ երեկոյեան, ռուսական Էյրոֆլոթ ընկերութեան պատկանող հայաստանեան թռիչքով պիտի ճամբորդէինք դէպի Երեւան:
Խումբը համախմբուած էր Շարլ տը Կոլ օդակայանին
մէջ։ Որոշուած ժամէն անցան եօթը երկար ժամեր, վերջապէս հասաւ ուշացած օդանաւը եւ
մենք տեղաւորուեցանք փոքր օդանաւուն մէջ:
Այնքան ոգեւորուած էի, որ բազկերակս արագ կը զարնէր, ջերմութիւնս բարձրացաւ եւ ինքզինքս գէշ զգացի: Այդ միջոցին մէջտեղ եկան օդանաւուն սպասեակները իրենց մատուցարաններով՝ վրան թէյի բաժակներ շարուած: Առաջին հիասթափութիւնս սպասեակներուն արտաքին երեւոյթին պատճառով էր․ բաց դեղին ներկուած մազեր, որոնց արմատներուն՝ բնական սեւ մազի գոյնը բաւական դուրս խուժեր էր, կարծես կ’ուզէր գրաւել իր հին տեղը․ շռայլօրէն ներկուած դիմագիծեր, կէս-քուն կէս-արթուն վիճակով վերաբերմունք․ իմ ակնկալած հայ օրիորդի կամ տիկնոջ հակապատկերները: Օդանաւուն մէջ անկարելի էր լուացարանը օգտագործել՝ կուտակուած աղբին եւ աղտոտութեան պատճառով․․․:
Մտքիս մէջ ինքզինքս կը համոզէի, զսպելով
սրտխառնուքս, ամէն ինչի հանդուրժելով․ բան չմնաց,
կը խորհէի, յոյսով շուտով պիտի հասնինք։ Չէ՞ որ
քիչ վերջ հայրենիքս պիտի տեսնեմ եւ կարօտս պիտի առնեմ: Կարօտը… մեր մանկութեան
օրերէն այդ կարօտով ենք մեծցած: Յանկարծ բարձրախօսէն յայտարարուեցաւ, թէ օդանաւը
ճամբան պիտի շեղի եւ պիտի իջնէ Սոջի քաղաքը, քարիւղ առնելու համար: Վարէջքը զիս
տակնուվրայ ըրաւ, դարձեալ սպասողական երկար ժամեր՝ անտանելի մթնոլորտին մէջ:
Լուսադէմին հասաւ երազած պահս, օդանաւը իջաւ
Զուարթնոց․ օդակայանը դեռ իր հին վիճակին մէջ էր անշուշտ․ առաջին անգամ ըլլալով ոտքս դրի հայրենիքիս հողին վրայ։ Երբ
օդակայանէն դուրս ելանք, խորունկ շունչ մը քաշեցի, թոքերս հայրենիքի շունչով լեցնելու
համար: Չորս կողմս նայեցայ․ աչքիս
դպաւ տարիքոտ կին մը, գլխուն շարփ մը
կապած, ձեռքի աւելով դանդաղօրէն ճամբան կ’աւլէր:
Իջեւանած էինք Հանրապետութեան հրապարակին կից գտնուող
Արմենիա պանդոկը, որ իր հին վիճակով դեռ կը պահէր սովետական իշխանութեան տարիներու
կարգը, ամէն մէկ յարկին վրայ՝ հսկիչ մը։ Սենեակս հասնելուս պէս արագ լուացուեցայ,
պահ մը հանգստացայ, ապա շուտով կ’ուզէի դուրս ելլել, ժամանակ չկորսնցնել, ամէն մէկ
վայրկեանը սուղ էր ինծի համար:
Արդէն արկածախնդրական թռիչքին նեղութիւնները
մոռցած էի, սիրտս լեցուն էր անհուն հրճուանքով, կը գտնուէի Հայաստան, իմ երազած
երկիր դրախտավայրին մէջ:
Վաթսունական թուականներուն, Սովետական Հայաստանը
պատած երկաթէ վարագոյրը քիչ մը թեթեւցած էր: Իրաքի գաղութին մէջ մեծ ոգեւորութիւն
կար, կարելիութիւն ստեղծուած էր զբօսաշրջկութեան համար Հայաստան ճամբորդելու:
Պաղտատէն խումբ մը հայեր մասնակցեցան առաջին
ճամբորդութեան: Խումբին մասնակից մեզի ծանօթ մը վերադարձէն ետք նամակ մը բերած էր
հետը ուղղուած Ասոյեան ընտանիքին: Այդ տարիներուն ես Պաղտատի բժշկական գոլէճը
ուսանող էի։ Նամակը հասաւ ձեռքս, ստորագրուած Աւետիս Արշակի Խաչատրեանի կողմէ։ Նամակին
բովանդակութիւնը կարդացի, նշուած էին անուններ, որոնք, ինչքան հօրս պատմածներէն կը
յիշէի, կը պատկանէին հօրս գերդաստանի անդամներուն: Աւետիս Արշակի Խաչատրեան,
Աստուած ողորմի հոգուն, կը գրէր, թէ ինք զաւակն է Նանէի եղբօր՝ Արշակին․ Նանէն կինն է եղած Ասատուր կամ Ասօ Ասոյեանին՝ մեծ հօրս:
Արշակը տարիներէ ի վեր փնտռած է իր քոյրը, ամէն անգամ Միջին Արեւելքէն հայու մը
հանդիպելուն հարցուցած է Ասոյեաններուն մասին: Շատ յուզուած էի, որովհետեւ Արշակը
իր կրտսեր որդիին հօրս անունն էր տուած՝ Աւետիս: Ծնողքս կ’ապրէր Քէրքիւք․ նամակը անմիջապէս հասցուցի հօրս: Աննկարագրելի ապրումներ, զարմանք
եւ յուզմունք․ հայրս չէր յիշեր իր քեռին, բայց նամակին մէջ յիշուած
անուններէն յստակ էր, որ փնտռուող Ասոյեանները հօրս ընտանիքին անդամներն էին:
Վասպուրականէն գաղթած ատեն հօրս քեռիին ընտանիքը տարբեր ուղիներէ հասած է Արեւելեան
Հայաստան եւ հաստատուած Արարատ գիւղը, մինչ հօրս ընտանիքը գաղթած է Պարսկաստանի ճամբով
եւ հաստատուած՝ Իրաք: Նամակին անմիջապէս պատասխանեցի, թէ այո՛, մենք իրենց փնտռած
Ասոյեան ընտանիքն ենք: Հայաստան մեկնող զբօսաշրջիկներու երկրորդ խումբին հետ,
1974ին, ծնողքս ալ ճամբորդեց եւ անձամբ ծանօթացաւ Խաչատրեան ընտանիքին հետ,
այդպիսով կապը հաստատուեցաւ եւ մնաց մինչեւ Աւետիսին վաղահաս մահը:
Հայաստան հասած առաջին օրս իսկ հեռաձայնով
կապուեցայ Աւետիս Արշակի Խաչատրեանին հետ եւ ժամադրուեցանք յաջորդ օրը Արմիենիա
պանդոկին մէջ: Մինչ այդ մեր խումբը սկսած էր տեղեկութիւններ հաւաքել մեր ձեռնարկելիք
ծրագիրներուն համար:
Հետաքրքրական էր մեր հանդիպումը։ Աւետիսին բացատրեցի
մեր այցելութեան նպատակը։ Ան ինծի տեղեկացուց, թէ Արարատ շրջանի հիւանդանոցը շատ
ծանր կացութեան մէջ էր: Գործընկերներուս հետ խորհրդակցելէ ետք, այցելեցինք Արարատ
քաղաքի մայր հիւանդանոցը, ուր մեզի արդէն կը սպասէր հիւանդանոցին տնօրէնը:
Հիւանդանոցին բոլոր բաժինները պտտեցանք: Վաղածին մանուկներու միաւորը այնքան
խղճալի վիճակ մը ունէր, որ խեղճուկ նորածինները տեսնելով կարելի չէր անտարբեր
մնալ:
Հոն մեր որոշումը արդէն կայացաւ․ 1. Հիւանդանոցի վաղածին մանուկներու բաժինը արագօրէն
բարելաւել․ 2. Տեղւոյն բժշկուհին՝ տոքթ. Աննա Բազէեան հրաւիրել
Գերմանիա, հիւանդանոցի մը մէջ այդ մարզին մէջ փորձառութիւն ձեռք բերելու համար,
վեցամսեայ կեցութեամբ․ 3. Հիւանդանոցի շտապ
օգնութեան ինքնաշարժը նորոգել, որ այդ օրերուն քարիւղի պակասութեան պատճառով
անգործածելի դարձած էր, եւ շտապ օգնութեան հիւանդները սայլակով մը կը փոխադրուէին
հիւանդանոց․ նաեւ անհրաժեշտ էր ինքնաշարժին քարիւղ հայթայթել: Շնորհիւ
միութեան անդամներուն նուիրատուութիւններուն, նշեալ երեք կէտերուն ալ իրագործումը
յաջողութեամբ պսակուեցաւ:
Գերմանիոյ Հայ Բժիշկներու եւ Բուժաշխատողներու Միութիւնը հետագային տարբեր փուլերով շարունակեց եւ դեռ կը շարունակէ իր բարեսիրական գործունէութիւնը․ օրինակները շատ են․ Աբովեան հիւանդանոցին թոքախտի բուժման դեղերու հայթայթում, Արաբկիրի հիւանդանոցի տարրալուծարանի եւ երիկամունքի տիալուզի կարգ մը գործիքներու նուիրում, Մարտակերտի շրջանի անհասանելի գիւղերուն համար շարժուն ամպուլաթորեումի սարքում եւ մինչեւ օրս դեղորայքի հայթայթում, Ապրիլեան քառօրեայ պատերազմին վիրաբուժական արդի գործիքներու ուղարկում Ստեփանակերտի կեդրոնական հիւանդանոց… եւ բազմաթիւ այլ օգնութիւններ: Տոքթ. Ռաֆայէլ Պապանեանէն եւ տոքթ. Համբարձում Մերկերեանէն ետք, 2013էն մինչեւ 2018 Դեկտեմբեր, վարած եմ միութեան ատենապետութեան պաշտօնը:
1992ին Հայաստան կ’ապրէր ծանր պայմաններու տակ,
ժողովուրդը տագնապի մէջ էր, ամէն ինչի պակասը զգալի էր, ելեկտրականութիւն չկար, մարդիկ
իրենց տան փայտէ առարկաները կը վառէին կամ պարտէզներէն ծառեր կը կտրէին,
կ’օգտագործէին իրենց առօրեայ կարիքներուն համար: Այս իրողութիւնը կապարի
ծանրութեամբ կը ճնշէր մեր սրտերուն վրայ:
Ութօրեայ կեցութեանս ընթացքին, ուր որ ալ
այցելէինք, ամէն անգամ մէկ աչքս կը խնդար, իսկ միւս աչքս կու լար: Աչքս կը խնդար,
որովհետեւ ուրախ էի հայրենի հողիս վրայ գտնուելուս, սրբավայրերը այցելելուս,
տեսարժան տեղերը տեսնելուս եւ երազներու կարօտը առնելուս համար:
Արարատ գիւղը, ուր ազգականներս կ’ապրէին, կը
գտնուէր ճիշդ թրքական սահմանին վրայ․
սահմանի երկայնքին Արաքս գետը կը հոսէր: Արաքսէն անդին սրբացած Արարատ լեռը տեսայ․ այդ օրը բախտաւոր օրս էր, պայծառ, արեւոտ, ձիւնապատ գագաթը
տեսայ․ կեցած էինք դէմ դիմաց այնքան մօտիկ, եթէ ձեռքս երկարէի՝
իրեն պիտի դպնայի, բայց, աւա՛ղ, ան անմատչելի էր։ Յիշեցի Աւետիք Իսահակեանի քերթուածը․
Արարատի ծեր գմբէթից Դար է եկել, վայրկեանի պէս, ու անցել: Անհուն թուով կայծակների Սուրն է բեկուել ադամանդին, ու անցել: Մահախուճապ սերունդների Աչքն է դիպել լոյս գագաթին, ու անցել: Հերթը հիմա քոնն է մի պահ. Դու էլ նայիր սէգ ճակատին, ու անցիր։
Այդ պահը քանդակուած է հոգւոյս մէջ:
Աւետիսենց տունը ընդարձակ այգիով շրջապատուած
էր, տան սենեակները լայն եւ լաւ կահաւորուած էին, հիւրասենեակին անկիւնը դաշնամուր
մը կար․ կինը եւ երեք փոքր աղջիկներն ալ սիրով կը նուագէին: Ընտանիքին
անդամները մեծ ոգեւորութեամբ դիմաւորեցին զիս եւ ես գիշերը մնացի իրենց տունը: Ամէն
ինչ հոյակապ էր, եթէ լուացարանի հարցը չըլլար․ ան կը գտնուէր տունէն դուրս՝ խոշոր պարտէզին մէջ, հեռու
անկիւնը…:
Ուրախ էի վայելելով անծանօթ մարդոց ջերմ
հիւրասիրութիւնը, հայկական ճոխ սեղաններուն շուրջ խինդն ու ծիծաղը, լաւաշ հացը
ճերմակ պանիրով եւ թարմ կանաչեղէններով ճաշակելը:
Սփիւռք ծնած ու մեծցած, արաբական երկիրներու մէջ իբրեւ փոքրամասնութիւն ապրած հայը մինչեւ օրս ճանչցուած է իբրեւ աշխատասէր, պարտաճանաչ, հաւատարիմ եւ բծախնդիր ու մաքրասէր ազգ։ Հաւատացած էի, որ հայրենիքին մէջ ալ նոյնը պիտի ըլլար: Երեւանի ճամբաներուն վրայ դժբախտաբար նշուած յատկութիւններէն քանի մը հատը փնտռեցի, բայց քիչերը գտայ: Ամենածանր հիասթափութիւնս եղաւ մաքրութեան պակասութիւնն ու մարդոց անտարբերութիւնը այդ մարզին մէջ: Ամենուրեք կը հանդիպէի աշխատող կիներու, որոնք ծանր գործեր կ’ընէին: Իսկ քարքարոտ եւ քանդուած ճամբաներու մայթեզրին քով քովի պպզած այրեր անընդհատ ծխախոտ ծխելով ու ոչինչ ընելով, օրերնին կը մեռցնէին չգիտեմ՝ ինչո՞վ զբաղած․ կը մտածէի, փոխանակ նստելու, եթէ քանի մը հոգիով վեր ելլէին, իրենց դիմացը, ճամբուն մէջտեղը դիզուած քարերը հաւաքէին, ճամբու փոսերուն մէջ շարէին, բան մը ըրած կ’ըլլային եւ այն ատեն գոնէ ինքնաշարժներու երթեւեկութիւնը կը դիւրանար։ Տեսայ ինչպէս նախաճաշէն սկսեալ մինչեւ ուշ գիշեր վոտքան ու կոնիակը ջուրի պէս առատ կը հոսէր խմողներուն կոկորդներէն․ հոգիս կը լեցուէր անսահման տրտմութեամբ:
Ահա այսպէս, վերադարձի օրս, մէկ աչքս՝ թաց,
միւսը՝ խնդուն, հրաժեշտ առի իմ երազած հայրենիքէս:
Յաջորդող ճամբորդութիւններու տպաւորութիւններս
տարբեր էին, արդէն շատ մը բաներ բարեփոխուած էին:
18 Յունիս
2019
Արտատպումի պարագային կը խնդրուի նախապէս կապ հաստատել Հայերէն Blog-ի վարչութեան հետ:
Քանի մը
օր եղած էր, որ գիւղէն փոխադրուած էինք Պոլիս։ Փոքր էինք՝ ես եւ երկուորեակ քոյրս։
Գիշեր մը հայրս ըսաւ. «Աղջիկնե՛ր, ձեզ ծովեզերք տանիմ, որ ծովը տեսնէք»։ Մեր գիւղը ծով չկար։
Ես եւ քոյրս ձեռք ձեռքի բռնած առջեւէն կը
քալէինք, մամաս եւ հայրս ետեւէն կու գային։ Պզտիկ եւ ցած կամուրջի մը տակէն
կ’անցնէինք, երբ յանկարծ սոսկալի ձայնով ճչացինք, սարսափած, ես՝ մէկ կողմ, քոյրս՝
միւս կողմ ինկանք, վախով։ Հայրս կը պոռար. «Մի՛ վախնաք, աղջիկներ, մի՛ վախնաք,
կամուրջին վրայէն շոգեկառք անցաւ»։ Այն օրէն ետք, երկար տարիներ չկրցանք անցնիլ
կամուրջներու տակէն։ Եթէ պէտք ըլլար, քոյրս եւ ես ձեռք ձեռքի կը բռնէինք եւ
վազելով կ’անցնէինք։
Կարճ ատեն ետք արձանագրուեցանք Ինճիրտիպի հայ
բողոքական նախակրթարանը։ Հսկայ եւ շատ հին շէնք մըն էր դպրոցը։ Միեւնոյն ժամանակ
արձանագրուեցանք ժողովարան։ Ժողովարանը դպրոցին մօտ մի քանի յարկանի շէնքի մը
տրուած անունն է, ուր կը մնային գիշերօթիկի աշակերտները։ Վարի յարկը յատկացուած էր
ննջարաններուն եւ ճաշարանին, իսկ երկրորդ եւ երրորդ յարկերը կային երկու
եկեղեցիները, որոնցմէ մէկը իր շքեղութեամբ աչքի կը զարնէր։ Ան կը կառավարուէր
պարոն Հրանդ Գիւչիւկկիւզէլեանի կողմէ, որ շատ խիստ եւ կարգապահանջ բնաւորութիւն
ունէր. ծանր էին պատիժները։ Շատ տարիներ ետք, օր մը, Մարսիլիոյ իր տունը, երբ իր
եփած սուրճը կը խմէինք, հարցուցի իրեն. «Պարոն, ինչո՞ւ այնքան խիստ կը վարուէիք
տղոց հետ»։ Պատասխանեց. «Այդ տարիքի տղոց հետ այլ տեսակ չէի կրնար գլուխ ելլել»։ Հիմա
կրթութեան ձեւն ալ փոխուած է հարկաւ։
Հայկական դաստիարակութիւն տուող դպրոցներ միայն
Պոլիս կը գտնուէին։ Մեր գիշերօթիկը կային ուրիշ քաղաքներէ եկած աշակերտներ,
զաւակները հայկական ուսման նախանձախնդիր ծնողներու։ Կային նաեւ որբ մանչեր։
Ժողովարանին մէջ միայն մանչերը գիշերօթիկ կը մնային, աղջիկները, որ թիւով քիչ էին,
կը մնային դպրոցին քով յարկաբաժին մը, մօրաքոյր կոչուող տիկնոջ մը
հսկողութեան տակ։ Մօրաքոյրը հաւատացեալ եւ այս աղջնակներուն նուիրուած անձ
էր։
Մենք՝ երկու քոյր, մեզմէ զատ այլ երկու քոյր,
ժողովարանի աղջիկներն էինք։ Մեր ընտանիքները մօտ կը բնակէին։ Առտու դպրոց
կ’երթայինք, իրիկունը՝ միայն քնանալու համար տուն կը դառնայինք։ Կէսօրուան ճաշը, նախընթրիքը,
սերտողութիւնը, ընթրիքը կ’ընէինք ժողովարանը, կլոր սեղանի մը շուրջ, չորս
աղջիկներով։
Մեր ժողովարան գալէն ետք, պարոն Հրանդ
Գիւչիւկկիւզէլեան խումբով հայ երեխաներ բերաւ Թուրքիոյ արեւելեան քաղաքներէն եւ
գիւղերէն։ Անոնց մէջ կը գտնուէր նաեւ Հրանդ Տինքի ապագայ կինը՝ Ռաքէլը, ամչկոտ,
քչախօս, թուխ, գեղեցիկ օրիորդ մը։
Ամառները, երեք ամիս, Թուզլա կոչուած
ծովեզերեայ քամփը կ’երթայինք։ Քամփ չհասած, ճամբեզրը, ծառի մը գամուած,
հազիւ նկատելի, տախտակի կտորի մը վրայ ձեռագիր գրուած էր ՔԱՄՓ ԱՐՄԷՆ, կարծես
ճամբան ցոյց տալուն համար կը վախնար։ Հոն աղջիկներ եւ մանչեր միասին կ’ըլլայինք։
Առաջին յարկը մանչերուն, երկրորդ յարկը աղջիկներուն ննջասենեակներն էին։ Ճաշարանը
առաջին յարկին վրայ էր։ Գիշերները հոն կը հաւաքուէինք, խաղեր կը կազմակերպէինք,
կ’երգէինք։ Պարոն Հրանդ Գիւչիւկկիւզէլեանը միշտ մեզի հետ կ’ըլլար, կը մասնակցէր
խաղերուն եւ իր գեղեցիկ ձայնով կ’երգէր։ Խոշոր վանդակի մը մէջ կային երկու
կապիկներ՝ Օննիկ եւ Մաննիկ, երկու շուներ, կովեր, հաւեր։ Քամփին պարտէզները հարուստ էին խնձորենիներով, որոնց պտուղները կը
քաղէինք, կը կեղուէինք, մայրիկներն ալ անուշեղէն կը պատրաստէին։ Մեր գործերը մենք
կը կատարէինք։
Սենեակներէն մէկը եկեղեցիի տեղ կը գործածուէր։
Կը նստէինք գետինը փռուած խսիրին վրայ, պաշտամունքը հոն կ’ըլլար։ Ամէն օր ժամը 11ին
ծովու ժամն էր։ Այս ժամը շատ կը սիրէինք։ Հաճելի էին մեր օրերը։ Խոտ քաղելու
մրցում կ’ըլլար։ Քամփին շուրջի խոտերը
կը մաքրէինք։ Հիմակուան մեքենաները չկային, յիսուն տարի առաջ մեր պզտիկ ձեռքերով
կը փրցնէինք խոտերը ամբողջ օրը։ Խաղ էր մեզի համար մրցումը, մեր խումբը պէտք է
շահէր։ Այս ձեւով քամփը կը մաքրուէր իր
շուրջ բուսած աւելորդ խոտերէն։
Նախակրթարանը հինգ տարի էր։ Երբ
աւարտեցինք, ամէն մէկս գնաց տարբեր դպրոց, բռնեց տարբեր ճամբայ, հաստատուեցաւ
տարբեր երկիր, բայց չմոռցաւ մեր դպրոցը, մեր ժողովարանը, մեր Քամփ Արմէնը։
Հիմա դպրոցը չկայ այլեւս։ Տեղը եղած է
ինքնաշարժներու կացարան։ Ժողովարանը դեռ գոյութիւն ունի եւ կը ծառայէ հայաստանցի
մանուկներու։ Իր շէնքին երկու եկեղեցիները հաւատացեալներու հաւաքատեղի է դարձեալ։
Ասոնք շատ ուրախալի են։ Իսկ մեր սիրելի Քամփ
Արմէնը, որ քսան տարի շարունակ ամառնային տուն դարձած էր բազմահարիւր
պատանիներու, այսօր դուռ-պատուհանէ զուրկ, փլատակ վիճակի մէջ է, քաղաքական
խնդիրներու գերի եղած կը սպասէ։ Ինչի՞։
21 Յունիս 2019
Արտատպումի պարագային կը խնդրուի նախապէս կապ հաստատել Հայերէն Blog-ի վարչութեան հետ:
Երբ տրամադրութիւնը տեղը ըլլար,
սրամտութեամբ կը համեմէր խօսքերը։
Անգամ մը զինք քննադատող յօդուածի
մը ակնարկելով հարց տուի իրեն, թէ ի՞նչ կը զգայ, երբ զինք կը քննադատեն․ «Պտուղ չունեցող ծառին
քար չեն արձակեր», պատասխանեց։
Ուրիշ անգամ, երբ ուզեցի
գիտնալ իր չափանիշը գրական գործի մը յաջողութիւնը ստուգելու, ան հետեւեալ պատկերաւոր
խօսքով պատասխանեց․ «Գրական
գործի մը ընթերցումը ուզէ լեռ բարձրացնէ, ուզէ ձոր իջեցնէ զիս, եթէ առանց յոգնելու
հետեւիմ անոր, գործը յաջող կը նկատեմ»։
Օր մը պատմեց, թէ Ժառանգաւորաց
ուսանած շրջանին, իր ուսուցիչները սովոր էին տարեվերջի հանդէսներուն զինք սատանայի
դերով բեմ բարձրացնելու, որովհետեւ այդ դերը մեծ յաջողութեամբ կը կատարէր, ու ծիծաղելով
կ’ըսէր, թէ մինչեւ օրս սատանայի դերը չէր մոռցած։
Յաճախ կ’առաջարկէր,
որ Պուրճ-Համմուտի «Բագին»ի խմբագրատունէն, երեկոները, իրեն հետիոտն ընկարանայի մինչեւ
մօտակայ բնակարանը։ Երբեմն, ճամբուն վրայ, մօտ մէկ ժամ կը հանդիպէինք Սարդարապատ ակումբ,
ուր ժողովի կամ դասախօսութեան ներկայ կ’ըլլար․ ես իրեն կը սպասէի
ակումբին սրահին մէջ։ Օր մը, երբ ժողովէն ելաւ ու սկսանք դէպի բնակարան ուղղուիլ, հարց
տուի իրեն, թէ երբեւիցէ մտածա՞ծ էր զիս շարքերը մտցնելու մասին։ Պատասխանեց․ «Դուն երդում տալու
պէտք չունիս»։
27 Յունիս 2019
Արտատպումի պարագային կը խնդրուի նախապէս կապ հաստատել Հայերէն Blog-ի վարչութեան հետ:
– Հայտէ՜, շնթռկեցէ՛ք, պառկեցէ՛ք, վաղը առաւօտ կանուխ ճամբայ պիտի ելլենք:
– Ամա՜ն, մամա, բնաւ հանգիստ չես ձգեր:
– Հա՛, հանգիստ ձգեմ տէ, դուք ալ ուզածնուդ պէս շարժիք:
– Այո՛, մաման իրաւունք ունի, շարժեցէ՛ք, վախիթ (ատեն) մի՛ անցունէք:
Խօսակցութիւնը
վերջ գտած էր հօրս ազդարարութեամբ: Առաւօտուն բոլորս հաւաքուած, կազմ ու պատրաստ
կը սպասէինք փողոցի դրան առջեւ․ ի վերջոյ հայրս դուռը կղպեց:
– Պանլիքը (բանալի) գրպանիդ մէջ ամուր պահէ՛,- ըսաւ մեծ մայրս,- աս գիշեր տունը չենք, վերադարձին միւս անգամուան պէս չիլինկիր (դարբին) չկանչենք:
– Հա՛, քա՛ մամա, ան ի՞նչ պան էր, մարդը ո՛ւր որ է տուռը պիտի կոտրտէր:
– Բիւթիւն սարսախները (ապուշ) մեզի կը գտնեն:
Հանդերձ
ընտանեօք կ’երթայինք դէպի Գատըգիւղ. հոն Աքապի թանթիկին տունը գիշերելով պիտի ճամբորդէինք
դէպի Փօլօնէզգիւղ: Փօլօնէզգիւղը լեհերու կողմէ հաստատուած փոքր գիւղ մըն էր, ուրկէ
ալ կու գայ այդ անուանումը:
Երբ
Գատըգիւղ հասանք, քալելով գացինք Միւհիւրտար թաղը, ուր կը բնակէր Աքապի թանթիկը իր
ամուսնոյն՝ Կարապետին հետ: Անոնք զաւակ չունէին։ Մեծ մօրս հեռուէն ազգական էր
Աքապի թանթիկը: Բաւական գէր կին մըն էր, կարմրուկ այտերով, ճերմակ, գանգուր մազերով:
Կարապետ տայտայն ալ երկարահասակ ու երկարաքիթ, նիհարակազմ մարդ մըն էր: Հայրս՝ «Ասոնք
ալ Լօրել-Հարտիի կը նմանին», կ’ըսէր: Ես չէի գիտեր, թէ ովքե՛ր են այս քօմիք
անունները: Օր մը մայրս ցոյց տուաւ Լօրել- Հարտիի նկարը: Այո՛, հայրս ճիշդ
նմանութիւն մը գտած էր, քանի որ ասոնցմէ մէկը չափազանց բարձրահասակ, իսկ միւսը շատ
կարճահասակ էր:
Երբ
տուն հասանք, մեզի համար պատրաստուած ճաշասեղանի մը առջեւ բազմեցանք ու մեծ ախորժակով
կերանք, խմեցինք: Հրաշալի օդ մը մըն էր ու պարտէզներու մէջ այդ տունը իսկապէս
գրաւիչ էր նաեւ իր բազմատեսակ ծառերով: Սալորենիի մը շուքին տակ թեթեւ մրափ մը
առաւ հայրս, իսկ կիները շաղակրատեցին որթատունկի մը հովանիին տակ նստած:
Յաջորդ
առաւօտ կանուխ ճամբայ ելանք, մէկ մասերնիս բազմած էր Կարապետ տայտային օթոյին մէջ:
Մինչեւ հոս ամէն ինչ լաւ էր, սակայն մէկ մասերնիս պարտաւոր էր նստելու բեռնատար
փոքր ինքնաշարժի մը մէջ:
– Քա՛, պան մը չ’ըլլար, նայէ՛, սանկ մը օտքերնին մէջը պիտի նետեն, հօ՜փ, մէջն են:
– Սայէիյիդ (քու շնորհիւ) ճամպազ (լարախաղաց) պիտի ըլլայ միլլէթը:
Ի վերջոյ
համաձայնեցան հայրս ու մօրաքոյրս, հրելով-հրմշտկելով բարձրացան ինքնաշարժ: Բաւական
երկար ճամբայ էր, գալարուն, օձապտոյտ ուղիներէ անցնելով հասանք Փօլօնէզգիւղ:
Կանաչի հազարումէկ տեսակներէ դիմաւորուեցանք: Փոքրիկ տնակներ շատ խոշոր
պարտէզներով շրջապատուած էին: Հակառակ որ օդը տաք էր, տնակներու ծխնելոյզներէն
մուխ կը բարձրանար: Գիւղին բնակչութիւնը գրեթէ ամբողջութեամբ քրիստոնեայ ըլլալուն՝
կար նաեւ շատ սիրուն ու փոքր եկեղեցի մը: Ես շատ ուրախ ցատկռտեցի:
– Եաեա՜, «ամէն-ամէն» կայ, երթանք:
Գացինք,
մտանք կաթողիկէ եկեղեցիէն ներս, մոմեր վառեցինք ու աղօթեցինք: Յետոյ գացինք մատամ
Օլկային տունը. երկարահասակ, նիհար տիկին մըն էր ան: Գլուխը կապած էր էշարփ (քօղ) մը ու հագուստին վրայ կապած
էր գոգնոց մը: Բոլորս հաւաքուեցանք պարտէզը պատրաստուած սեղաններուն շուրջ:
Պարտէզը լեցուն էր կեռասենիներով: Աքապի թանթիկը ըսաւ, որ այս ծառերէն մէկը
այսօրուան համար ծախու առած են: Այսինքն կուշտ ու կուռ կրնայինք ուտել կեռասները:
Յետոյ մատամ Օլկային ամուսինը կրակարանին վրայ սկսաւ եփել խոզի միսերը:
Սպասեակները կը բերէին տապկուած հողկիթ ու զանազան համով ուտելիքներ, օղի, գինի եւ
այլ զովացուցիչներ:
– Աս մարդիկը օթօ պիտի քշեն, շատ ճնկեցին,- ըսաւ մեծ մայրս մտահոգ ձայնով:
– Էլիզա՛ս, պան չ’ըլլար, քէֆդ նայէ:
Հրաշալի
օր մը իր աւարտին հասաւ, երբ Կարապետ տայտայը ըսաւ, թէ ճամբայ ելլելու ատենը եկած
էր: Նոյն ձեւով ճամբայ ելանք, սակայն հետզհետէ մութը կը կոխէր:
Կարապետ
տայտայը սուլիչ մը շրթներուն օթօն կը քշէր: Յանկարծ՝
– Աքապի՜, կնի՛կ, կարծեմ ես ճամբան շուարեցայ, մութին ուրիշ ճամբայ մը մտայ:
– Ի՞նչ կ’ըսես, մարդ Աստուծոյ:
Ճամբուն
մէջտեղը կեցանք, մութին մէջ կը լսուէին տարօրինակ ձայներ:
– Աս ի՞նչ ձայներ են,- ըսաւ մայրս:
– Շուները կը հաջեն, չէ՞ մի, Աքապի, հէ՞:
Կարապետ
տայտային ձայնին մէջ մտահոգութիւն մը կար:
– Ինծի նայէ՛, Աքապի, ասիկա շան հաջոց չէ, ասիկա գայլի ոռնոց է:
– Ճանըմ տուն ալ վէսվէսէ (մտահոգութիւն) կ’ընես, գայլը ի՞նչ գործ ունի հոս:
– Վո՞ւր գործ ունի եա….
Օթօն
կամաց-կամաց կը յառաջանար. հեռուէն նիհար լոյս մը երեւցաւ, խրճիթ մըն էր,
հաւանաբար հովիւներու պատկանող տեղ մըն էր: Կարապետ տայտայ գնաց, թակեց դուռը: Իր
շարժումները կը տեսնէինք միայն: Յետոյ եկաւ ու ինքնավստահ շեշտով ըսաւ, որ սորված
է ճամբան: Ամէնքս խորունկ շունչ մը քաշեցինք:
Տան
դրան առջեւ մեզի կը սպասէին մօրաքոյրս ու հայրս:
– Դուն ի՜նչ կ’ըսես, քիչ մնաց գայլերուն կերակուր կը դառնայինք:
Անցեալ
տարի մեր վարժարաններէն մէկը պտոյտ մը կազմակերպած էր դէպի Փօլօնէզգիւղ, հրաշալի
ու արդիական ուղիներէ անցնելով հասանք հոն: Գիւղի եկեղեցին մասնաւոր հրամանով
բացած էին, արդէն գիւղի բնակչութիւնն ալ նօսրացած էր, աւելի ճիշդը՝ լեհերը ալ հոն
չէին: Զբօսաշրջիկներու համար տեսարժան վայր մը կառուցելու մարմաջը յետին աստիճանի
գէշ վայրի մը գոյութեանը պատճառ եղած էր․․․: Այդ կիւզելիմ (աղուոր) պարտէզները զոհ գացած
էին արդիականացման փորձանքին:
Այո՛, մենք գայլերուն կերակուր չէինք եղած, սակայն գիւղը…:
Արտատպումի պարագային կը խնդրուի նախապէս կապ հաստատել Հայերէն Blog-ի վարչութեան հետ:
Մեծ մայրս՝ Տիրուհին ծնած է Թուրքիոյ հիւսիսը
գտնուող Մէճիթէօզիւ գիւղը։ Մէճիթէօզիւն Ամասիոյ մօտ գտնուող Չորում քաղաքի
գիւղերէն է։ Հայրը կը կոչուի Զէնկինին Յովհաննէս. «Զէնկինի»ն իրեն տրուած ածական
է, որ կը նշանակէ հարուստ։ Մականունը չենք գիտեր։ Մայրը՝ Հռիփսիմէ Ամասիոյ
Մարզուան քաղաքէն հարս եկած է Մէճիթէօզիւ։
Տիրուհին կ’ամուսնանայ Կարապետ Սիմոնեանին հետ
եւ կ’ունենան երկու մանչ։
1915ի օրերէն մէկը, թուրք զինուորներ
Մէճիթէօզիւ գիւղի որոշ տարիքի տղամարդիկը հարցաքննելու համար կը տանին։ Անոնք չեն
վերադառնար։ Քանի մը օր ետք, աքսորը կը սկսի։ Գիւղին բնակիչները, որոնք արդէն կը
բաղկանային միայն կիներէ, ծերերէ եւ մանուկներէ, կը լքեն իրենց տուները։ Կը քալեն
օրերով։
Տիրուհին ալ աքսորի ճամբան կը բռնէ իր կոյր
մօրը՝ Հռիփսիմէին, տհաս տարիքի երկու եղբայրներուն եւ երկու որդիներուն հետ․ Սիմոն՝ չորս-հինգ տարեկան, Գեղամ՝ նորածին։ Ճամբան Գեղամ
կը մեռնի։ Տիրուհին մանուկին դիակը կը ձգէ ճամբեզրը, մացառներու տակ։ Մինչեւ այսօր
դեռ մայրս կը պատմէ, որ երբ կեսրոջ՝ Տիրուհիին հետ անցնէին մացառուտ վայրերէ,
կեսուրը կու լար եւ կ’ըսէր. «Երեխայի լալու ձայն կու գայ ականջիս»։
Կը հասնին Տէր Զօր։ Մանրամասնութիւնները չենք
գիտեր։ Ապա խումբով կ’երթան Պոլիս, Եէտիքուլէ գտնուող հայկական հիւանդանոցը, որ
այսօր ալ գոյութիւն ունի։
Տիրուհին կը սկսի աշխատիլ։ Գերմանացի
զինուորներու լուացքը կը լուայ, կարերը կը կարէ։ Օր մը վերադառնալով հիւանդանոց,
ուր կը մնային մայրն ու տղաքը, չի գտներ եղբայրները։ Հիւանդապահուհիները կ’ըսեն,
թէ ամերիկացի միսիոնարներ որբ տղաքը Ամերիկա կը տանին։ «Դուն՝ մինակ կին,- կ’ըսեն,-
մայրդ՝ կոյր, ինչպէ՞ս պիտի հոգ տանիս անոնց։ Այս երկու տղաքը իրենց կոյր մօր
գաւազան պիտի ըլլա՞ն»։ Ճարահատ կ’ընդունի ու եղբայրները կը յանձնէ միսիոնարներուն։
Անոնցմէ այլեւս լուր չեն ստանար։
Տիրուհին մայրիկին եւ Սիմոնին հետ Մէճիթէօզիւ կը
վերադառնայ։ Թիւով շատ քիչ հայեր եւ մի քանի ազգական կը գտնէ հոն։ Քանի մը տարի
ետք կ’ամուսնանայ Յակոբ Աւետեանի հետ, որ հօրաքրոջը տղան է եւ իրմէ երիտասարդ։
Հայաթափուած այդ շրջանին մէջ մինակ կին ըլլալը շատ դժուար էր․ ազգականները եւ բարեկամները կը համոզեն ընդունելու այս
ամուսնութիւնը։ Կ’ամուսնանան։ Աւետեանի մականունը հետագային կը փոխուի եւ կը
դառնայ Աքման։ Կ’ունենան երեք զաւակ, առաջինը՝ հայրս է, զոր կ’անուանեն Կարապետ, ի
յիշատակ մեծ մօրս՝ Տիրուհիին առաջին ամուսնոյն։
Յակոբը կ’երթայ զինուորական ծառայութեան։
Նիւթական մեծ նեղութիւններու շրջան մը դարձեալ կը սկսի։ Ունին եղեր երկու տուն եւ
այգի մը։ Տուներէն մէկուն մէջ իրենք կը բնակին։ Կ’ըսեն, թէ այդ տան մէջ Տիրուհին
ունէր յատուկ տեղ մը, ուր փռած էր գորգ մը եւ այնտեղ Աւետարան կը կարդար եւ
կ’աղօթէր։ Չէր արտօներ ոեւէ մէկուն մուտքը։
Երկրորդ տունը ծախու առնել կ’ուզէ պետական
շինարարութեան թուրք պաշտօնեան։ Մեծ մայրս կը մերժէ ծախել։ Պաշտօնեան կ’ըսէ. «Քանի
դրամի պէտք ունիս եւ չես ծախեր, խաչը թող քեզ ազատէ. անոր աղօթէ, որ դրամ գտնես»։ Մեծ
մայրս կը բարկանայ. «Մի՛ խօսիր խաչիս վրայ, ե՛լ, թեւերդ բա՛ց երկու կողմ եւ տե՛ս,
թէ դուն ալ խաչի նման ես»։
Յամենայն դէպս, ատեն մը ետք, դրամական պէտքը կը
պարտաւորեցնէ, որ տունը ծախէ։ Նոյն պաշտօնեան իր դիրքին շնորհիւ դիւրութիւն
կ’ունենայ այգիի կալուածաթուղթին վրայ խարդախութիւն ընելու եւ իր անունին
դարձնելու։
Տիրուհիին զաւակը՝ Սիմոն կ’ամուսնանայ
Եղիսաբէթին հետ եւ կ’ունենան երկու զաւակ։ Երկուքին ալ կու տան աքսորի ճամբուն
վրայ մեռած նորածին եղբօր անունը. մանչուն՝ Գեղամ, դստեր՝ Գեղուհի։
1960ական թուականներուն Մէճիթէօզիւի մէջ մնացած
էինք հայ չորս ընտանիք միայն՝ հօրաքրոջս, անոր երկու ներերուն եւ մեր ընտանիքները։
Տիրուհին կը մահանայ 1964ին։ Այս առթիւ իմամը
գիւղին մէջ քարոզ կը կարդայ ըսելով, որ քրիստոնեայի յուղարկաւորութեան
մասնակցողներուն պսակը լուծարուած պիտի համարէ։ Այդ օր դրացիները կը փակեն դուռ ու
պատուհան, կը քաշեն վարագոյրները։
Գիւղի պառաւներէն մէկը յուղարկաւորին տունը կու
գայ, կ’օգնէ որ պատրաստեն դիակը։ Երբ զայն դագաղին մէջ կը տեղաւորեն, պառաւը երեսը
կը խաչակնքէ եւ կը սկսի «Հայր Մեր»ը աղօթել։ Ընտանիքին բոլոր անդամները կը
շուարին։ Պառաւը կը յայտնէ, որ ինք ալ հայու աղջիկ է, Եղեռնին կորսնցուցեր է
ծնողքը, ամբողջ ընտանիքը, ու պարտաւորուեր է թրքանալ։
Առաւօտուն մեծ մայրս կը թաղեն գիւղին հայկական
պզտիկ գերեզմանատունը։ Քանի մը օր ետք, հովիւները հայրիկիս լուր կու տան, որ
գերեզմանը բաց է։ Պատճառը յետոյ միայն կը հասկնան։ Թուրքերը կը կարծեն, որ
քրիստոնեաները զարդեղէններով կը թաղեն իրենց ննջեցեալները. գերեզմանը բացուած է
գողութեան համար եւ անշուշտ բա՛ն չեն գտած։
Այս տխուր դէպքէն ետք, ընտանիքս կ’որոշէ Պոլիս
տեղափոխուիլ։
Այսօր հայութիւնը բոլորովին վերջացած է
Մէճիթէօզիւի մէջ։ Մեծ մօրս գերեզմանն անգամ չկայ։ Ծաղիկ մը անգամ տանող չկայ։ Գոնէ
կարդացուի իր պատմութիւնը եւ ասիկա ըլլայ իր շիրիմը։
Այս գրութեան համար ինծի օգնեցին մայրս՝ Սիրվարդ, քոյրս՝ Սիլվանա եւ հօրաքրոջս աղջիկը՝ Սիրուն։
Արտատպումի պարագային կը խնդրուի նախապէս կապ հաստատել Հայերէն Blog-ի վարչութեան հետ:
1915
թուականին տեղահանութեան լուրը հրդեհի պէս կը տարածուի Վանի գիւղերուն մէջ, ուր կ’ապրէին
հօրս գերդաստանի բազմանդամ ընտանիքները: Մեր մեծերը դեռ չէին հաւատար, որ այդ
հրդեհին փորձանքը իրենց գլխուն ալ պիտի գար, քանի որ իրենց յարաբերութիւնները միշտ
լաւ եղած էին իրենց դրացի քիւրտ գիւղացիներուն հետ:
Օր
մըն ալ գիշերով քիւրտ դրացիներէն մէկը կու գայ մեծ հօրս քով եւ կ’ըսէ, թէ քիւրտերը
հրաման ստացած են տեղահանելու բոլոր հայերը եւ ստիպելու անոնց լքելու իրենց տուները:
Քիւրտը կ’առաջարկէ մեր գերդաստանին անձնական ամբողջ ունեցուածքը իրեն ձգել եւ երդում
կ’ընէ, որ աչքին լոյսին պէս պիտի հոգ տանի ամանաթին
մինչեւ վտանգը անցնի ու մերոնք վերադառնան: Քիւրտը կ’աւելացնէ, թէ ժամանակ չկայ,
մօտակայ գիւղի հայերը արդէն տեղահանուած են, շատերը՝ սպանուած: Մեծ հայրս սրտատրոփ
Կիւլիզարի մասին կը հարցնէ, քանի որ քիւրտը ծանօթ էր նաեւ անոր ամուսնոյն
ընտանիքին․
ան կ’ըսէ․
-Կիւլիզարին
ամուսինը սպանուած է եւ Կիւլիզարը առեւանգուած է քիւրտ բէկի մը կողմէ:
Քիւրտին
պատասխանը հարուած մը կ’ըլլայ ընտանիքի բոլոր անդամներուն:
Կիւլիզարը
հoրեղբoրս աղջիկն էր․ բարձրահասակ, լուսնի պէս կլոր դէմքով եւ լայն ճակատով իր
գեղեցկութեամբ գիւղին մէջ աչքի զարնող աղջիկ մը եղած էր, շատ երիտասարդ տարիքին
ամուսնացած եւ իր ամուսնոյն հետ մօտակայ ուրիշ գիւղի մը մէջ կ’ապրէր:
Այլեւս
ժամանակ կորսնցնել կարելի չէր․ ճարահատ, հապճեպով, միայն ամենակարեւոր գոյքերը իշու մը
վրայ կը բեռցնեն, քիւրտին ցոյց տուած ճանապարհէն գիշերով կը լքեն իրենց պապերուն
հողը, այն յոյսով, որ վտանգը անցնելէ ետք օրին մէկը պիտի վերադառնան իրենց
հայրենիքը:
Տարիներ
ետք Կիլիզարը մեզի կը պատմէր․
–
Զիս բերին լաւ կահաւորուած սենեակ մը եւ տուին սնունդ ու ըսին․ «Հոս պիտի
մնաս»: Քիչ վերջ մոլլա մը եկաւ ու ըսաւ․ «Նայի՛ր, աղջի՛կս, ընտանիքիդ բոլոր անդամները
սպանուած են, դուն մեր քովը հանգիստ կեանք պիտի ունենաս, բէկը քեզ իբրեւ կին պիտի
առնէ եւ դուն պիտի ըլլաս այս տան հանըմը, քանի որ ան շատ հաւնած է քեզ, բայց պէտք է
որ իսլամ դառնաս», ըսաւ ու հրամայեց, որ ես իր արտասանած նախադասութիւնը երեք
անգամ կրկնեմ․ «Լա
իլահա իլլա Ալլահ, Մոհամմէտ ռասուլ Ալլահ»: Ահուսարսափի մատնուած էի, մտքիս մէջ
ընտանիքիս անդամներուն սեւ ճակատագիրը սիրտս կը խոցէր, ինչպէ՞ս կարելի էր
իսլամութիւնը ընդունիլ: Բարձր ձայնով հեկեկալով՝ «Ո՛չ, ո՛չ,- ըսի,- ես իսլամ չեմ
դառնար, ահա վիզս, զիս ալ սպաննեցէք»:
Մոլլան
բարկանալով դուրս կ’ելլէ եւ կ’ըսէ․ «Լաւ մտածէ՛, վաղը նորէն պիտի գամ»:
Կիւլիզար
գիշերով ձեւով մը կը յաջողի հագուստով փաթթուած փախչիլ փորձել․ հազիւ
հասած մայր մուտք՝ պահակներէն մէկը կը նկատէ զինք եւ բռնութեամբ կը փորձէ զինք ետ
դարձնել իր սենեակը։ Իր ամբողջ ուժը հաւաքած Կիւլիզար կը պայքարի, պահակը դաշոյնով
մը կը փորձէ կանգնեցնել զինք, այդ միջոցին դաշոյնը կը դպի Կիւլիզարի ուսին․ ան այլեւս
չի յիշեր, թէ ինչպէս գերմարդկային ուժով ինքզինք պահակին ձեռքէն կ’ազատէ. միայն
այդքանը գիտէ, որ ինք արիւնլուայ անվերջ վազեր է արտերու մէջէն, անվերջ քալեր ու
քալեր է, մինչեւ ուշակորոյս ըլլալը:
Երբ
աչքերը կը բանայ, ինքզինք կը գտնէ եզիտիի մը վրանին տակ, ուր կին մը մօտենալով
իրեն կ’ըսէ․
«Մի՛ վախնար, մենք քեզի չենք վնասեր»։ Հոն կը խնամեն զինք։ Բաւական կազդուրուելէ
ետք Կիւլիզար կ’աղաչէ անոնց, որ զինք տեղ մը տանին, ուր քրիստոնեաներ կ’ապրին:
Մուսուլ
(Իրաք) քաղաքի հիւսիսային լեռներուն մէջ հին քրիստոնէական վանք մը կար, որ Շէյխ
Մաթթի կը կոչուէր, եւ դարերու ընթացքին ուխտատեղի դարձած էր: Կիւլիզար ամիսներ
անցընելէ վերջ, շնորհիւ այդ բարերար ընտանիքին կը հասնի Շէյխ Մաթթի ու կ’ընդունուի
վանքին մէջ իբրեւ սպասուհի:
Կիւլիզար
համոզուած էր, որ բոլոր հայերը իր հարազատներուն հետ կոտորուած էին, եւ այլեւս հայ
ազգը գոյութիւն չունէր: Այս տխուր մտածումով կը հաշտուի իր սեւ բախտին հետ:
Ամէն
տարի Իրաքի հիւսիսային շրջանին մէջ ապրող հին քրիստոնեաները (քալտանի, ասորի եւ
սիրեանի) ուխտագնացութեան կ’երթան Շէյխ Մաթթի ուխտավայրը: Օր մըն ալ Կիւլիզար
բակին մէջ աշխատած պահուն կողմնակի կը լսէ հայերէն խօսող մարդոց ձայներ․
ականջներուն չի հաւատար, վախով կը մօտենայ անոնց ու կը հարցնէ, թէ անոնք հա՞յ են,
եւ երբ կ’իմանայ, թէ Մուսուլէն եկած հայ ուխտաւորներ են, յուզուած կ’ըսէ, թէ ինքն
ալ հայ է եւ կորսնցուցած է իր ազգականները:
Այդ
տարիներուն, տարագրուած հայերը, ուր որ ալ հասնէին, կը սկսէին իրենց կորսնցուցած
ազգականները փնտռտել:
Անտէր,
գեղեցիկ հայ կնոջ մը գոյութիւնը այդ վանքին մէջ Մուսուլի արդէն կազմաւորուած հայ
համայնքին մէջ հետաքրքրութիւն կը ստեղծէ։
Ժամանակ
մը անց, շէկ մազերով, կապոյտ աչքերով երիտասարդ մը Մուսուլի գաղութէն յայտնի
անձնաւորութեան մը հետ միասին կու գայ Կիւլիզարին քով․ երիտասարդը կ’ըսէ, թէ ինքն ալ տարագրուած է,
ընտանիքը կորսնցուցած է եւ Կիւլիզարին ձեռքը կը խնդրէ: Ամուսնանալէ ետք կը
հաստատուին Մուսուլի մէջ:
Մինչ
այդ համայնքէ համայնք ազգականներ փնտռելու աշխատանքը յատկապէս եկեղեցիներուն մէջ
կը շարունակուէր: Քանի մը տարի անցնելէ վերջ, Կիւլիզարին ամուսինը գործի բերումով
Քէրքիւկ կ’այցելէ եւ Քէրքիւկի եկեղեցիին մէջ կը ծանօթանայ հօրս: Հայրս թէեւ
տարագրութեան ատեն փոքր եղած էր, բայց լաւ կը յիշէր իր հօրեղբօր աղջիկը, իսկ հօրս
մեծ եղբայրը՝ Աբգարը, որ նոյնպէս Քէրքիւկ հաստատուած էր, աւելի յստակ կը յիշէր այդ
դաժան օրերը: Քանի մը տեղեկութիւն փոխանակելէ ետք, կ’որոշեն Կիւլիզարին հանդիպիլ
եւ հարցը պարզաբանել: Քանի մը օր ետք, Կիւլիզար ամուսնոյն հետ կը ժամանէ Քէրքիւկ
եւ կ’իջեւանի հօրս ապրած բնակարանը։ Կիւլիզարի հանդիպումը հօրս եւ հօրեղբօրս հետ
աննկարագրելի կ’ըլլայ. փաթթուած իր հարազատներուն՝ Կիւլիզար ամուսնոյն կ’ըսէ․ «Ես
այլեւս չեմ բաժնուիր իմ եղբայրներէս, եթէ զիս կ’ուզես՝ դուն ալ Քէրքիւկ գործ մը
գտիր, որ միասին հոս ապրինք»:
Եւ
այդպէս ալ եղաւ:
Կիւլիզար մօրան ապրեցաւ մեզի հետ, մենք աչքերնիս բացինք եւ զինք տեսանք, երբեմն ալ
զինք «մամա» կը կանչէինք։ Մայրս կ’ըսէր, թէ ամէն երեխայ ծնելուն՝ ան Կիւլիզար
մօրային ձեռքէն կ’անցնէր, նորէն աղջիկ է՝ կ’ըսուէր, ետ մօրս գիրկը կը դրուէր:
Կիւլիզար
ունէր երկու զաւակներ՝ Քնարիկ եւ Խաժակ, երկուքն ալ բարձրահասակ, գեղեցիկ տիպարներ
էին:
Քնարիկը
ամուսնանալէն եւ մանչ զաւակ մը ունենալէն ետք, սրտի անսպասելի հիւանդութեան մը
պատճառով շատ երիտասարդ տարիքին կեանքէն բաժնուեցաւ: Կիւլիզար մօրան երբեք
չկրցաւ աղջկան մահուան կսկիծը յաղթահարել։ Կեանքի տառապանքէն արդէն ճակտին
կուտակուած կնճիռներուն վրայ աւելցաւ դէմքին մռայլ, լուռ դիմակը:
Քանի
մը տարի վերջ ինքն ալ գնաց յաւերժութեան մէջ միանալու իր սիրեցեալ աղջկան՝ Քնարիկին:
Խունկ
ու աղօթք Կիւլիզար մօրայի յիշատակին:
18 Մայիս 2019
Արտատպումի պարագային կը խնդրուի նախապէս կապ հաստատել Հայերէն Blog-ի վարչութեան հետ:
