ԱՏԻՍ ՀԱՐՄԱՆՏԵԱՆ՝ ԵՐԳՈՎ ՅԵՂԱՓՈԽՈՒԹԻՒՆ

ՌԱՖՖԻ ՊԵՏԻԿԵԱՆ

Սեպտեմբեր մէկին մահացաւ սփիւռքահայ ծանօթ երգիչ Ատիս Հարմանտեան: Ատիս ծնած էր Լիբանանի հայահոծ թաղամասը՝ Պուրճ-Համմուտ:

Ատիսի կատարած մեծ աշխատանքը հասկնալու համար նախ պէտք է պատկերացնենք, թէ ինչպիսի միջավայր էր Սփիւռքի ամենահայահոծ գաղութներէն Լիբանանը:

Լիբանանահայերը մեծ մասամբ կիլիկեցի են եւ կ’ապրէին ինքնամփոփ որոշ շրջաններու (կեթթօ) մէջ՝ Պուրճ-Համմուտ, Հաճըն, Խալիլ Պէտէուի:

Թրքախօսութիւնը, մանաւանդ հին սերունդին մէջ, համատարած երեւոյթ էր, ու
հայկական կազմակերպութիւններ սկսան շարժում մը․ հայկական թաղերու պատերուն վրայ գրեցին լոզունգներ՝ «թրքերէն խօսողին հայերէն պատասխանէ՛»: Նման հարցադրումներ այսօր եւս տեղի կ’ունենան Գերմանիոյ եւ Եւրոպայի hայ գաղութներուն մէջ, ուր մեծ թիւով թրքախօս հայեր կ’ապրին:

Շատերու տուներուն եւ խանութներուն (յատկապէս՝ սայաճիներու) անբաժան մասն էր թրքական երաժշտութիւնը:

Եւ եկաւ այս գեղադէմ, թաւիշ ձայնով Ատիսը…

Չեմ յիշեր ճիշդ ո՞ր տարին էր, երբ Պէյրութի մեր յոյն դրացուհին՝ Կալիոփին ինծի նուիրեց փոքրիկ ձայնապնակ մը, Ատիս Հարմանտեան, որուն վրայ երկու երգ կար՝ «Ծաղիկներ, Ծաղիկներ» եւ «Մանուշակ էիր»: Այնչափ ուրախացայ, եւ բոլորս ալ սիրեցինք, գիշեր-ցերեկ մտիկ կ’ընէինք: Կեանքիս ամենագեղեցիկ նուէրներէն մէկն էր, որ մինչեւ այսօր կը յիշեմ:

Ծնողներս ազգային կեանքի մէջ գործունեայ անձեր էին, սակայն իր մասին չէին լսած: Ըսին, թէ կաթոճի է:

Իր երգերը եւ երաժշտութիւնը կը գրէր Հայաստանէն կոմպոզիտոր Յասմիկ Մանասերեանը, իր կողքին էր դաշնակահար, նուրբ ճաշակի տէր Ժագ Գոճեանը: Այս երեքը միասին կազմած էին ստեղծագործ հիանալի եռեակ մը: Ետեւ ետեւի շուկայ մտան նոր երգեր, մէկը միւսէն գեղեցիկ՝ «․․․մտամոլոր», «Սայլորդ», «Մթնշաշ», «Ջէյրանի պէս», «Նունէ…»։ Իր «Գարուն գարուն է» երգը թարգմանուեցաւ տարբեր լեզուներու, դարձաւ ոչ միայն հայկական, այլեւ միջինարեւելեան խրախճանքներու անբաժանելի մասը: Սուրիացի մեծ երգիծաբան-արուեստագէտ Ղաուար Թոշէն զայն վերածեց «Ֆաթում-Ֆաթում»ի: Նաեւ այս նպաստեց Միջին Արեւելքի որոշ երկիրներու մէջ հայանպաստ միջավայրի ստեղծումին:

Ատիսը յաջողեցաւ բոլորիս տուներուն եւ սիրտերուն մէջ հայերէն երգը մտցնել եւ կամաց-կամաց թրքերէնը փոխարինուեցաւ:

Կը յիշեմ մեր հրճուանքը, երբ հայրս մեզ տարաւ Ատիսի համերգին՝ Գալուստ
Կիւլպէնկեան սրահ, ուր լսեցինք իր նոր երգը՝ «Դու սպասիր, ես կը գամ»: Հետագային հայրս ու Ատիս մտերիմ ընկերներ եղան։

Ատիսին յաջորդեցին շատ ուրիշ հայ երգիչներ՝ Վարդիվառ Անթոսեան, Լեւոն Գաթրճեան, Մանուէլ Մենենկիչեան, Հարօ Բուրեան, Փոլ Պաղտատլեան: Անշուշտ բաւական լայն քննարկումի առարկայ կրնայ ըլլալ լիբանանահայ մշակութային-մտաւորական կեանքը․ որքանո՞վ կարելի է զայն բաղդատել նախեղեռնեան Պոլսոյ կամ Թիֆլիսի հետ:

Լիբանահայութեան ընկերային, մշակութային եւ կրթական ոսկեդարը եղան վաթսունական թուականները, մինչեւ Լիբանանի քաղաքացիական պատերազմի սկիզբը՝ 1975, եւ այս տղոց դերը շատ մեծ եղաւ:

Լսեցի թէ մահէն առաջ շատ տառապեցաւ… այսքան ուրախութիւն եւ հրճուանք պատճառած մարդ մը:

«Ծփում է Սեւանը, շողում է Սեւանը…»:

Մինչեւ կեանքիս վերջը պիտի լսեմ ու սիրեմ ձայնդ…

Տինսլաքեն, Գերմանիա   
15 Սեպտեմբեր 2019

Արտատպումի պարագային կը խնդրուի նախապէս կապ հաստատել Հայերէն Blog-ի վարչութեան հետ:

Advertisements

ԴՐԱՑՈՒՀԻ ՄԱՐԻՆ ՕՐ ՄԸ… ՕՐ ՄԸՆ ԱԼ…

ԳԱՅԻԱՆԷ ՆԱԼՊԱՆՏԵԱՆ

Դրացուհի Մարին այլեւս չկայ, սակայն պատմածներէն շատ մը բաներ յիշողութեանս մէջ դեռ կը մնան։ 

Մարիին պատմածները պատահած դէպքեր էին ընդհանրապէս, որոնք երգիծանքի արժէք ունէին։

Մարին, տարիներ առաջ, իր դրացուհիներէն մէկը այնքան կը խնդացնէ, որ կինը խնդալէն գիտակցութիւնը կը կորսնցնէ ու ուժաթափ կը մարի։ Մարին, վախցած, ձեւով մը կը փորձէ կինը արթնցնել, որ հազիւ աչքերը կը բանայ, Մարիին դէմքին կը նայի, պատմածը կը յիշէ, դարձեալ կը սկսի խնդալ ու կրկին մարիլ։ Մարին «Թէօվպէ՜, մեղա՜յ, այլեւս անգամ մըն ալ մէկուն չեմ խնդացներ», կ՚ըսէ, սակայն ձեռքը չէ, երկար չի կրնար դիմանալ։

Մարին, օր մը, սինի քիւֆթէ (միջուկով քիւֆթէ, ափսէի մէջ պատրաստուած) կը պատրաստէ, հազար ու մէկ դժուարութեամբ եւ նեղութեամբ. տղան՝ դեռ անխօս մանուկ, հազիւ երկու տարեկան, կ՚երթայ եւ քիւֆթէին վրայ կը միզէ: Մարին կը մտածէ՝ ի՞նչ ընել․ արագ մը մէզը քիւֆթէին վրայէն լուացարանին մէջ կը պարպէ, թեթեւ մը ջուրի տակ կը ցօղէ, ձեւի կը բերէ, յետոյ շուտով փուռը կը դնէ ու կ՚եփէ։ Ամուսինը՝ գործէն, աղջիկները դպրոցէն կու գան, դիմացնին կը դնէ զայն ու կը կերցնէ։ «Մարի, կե՛ր, մամա, կե՛ր», կ՚ըսեն, Մարին բնաւ անկողմանի չ’ըլլար. «Հմմ, ես կուշտ եմ, մինչեւ ձեր գալը կերած էի արդէն», կ՚ըսէ, բերնի համով սինի քիւֆթէն կը կերցնէ, վերջն ալ քիւֆթէին գլխուն եկածը կը պատմէ։

Օր մը Մարին չորցուած սմբուկով տոլմա պիտի եփէ․ նոյն պահուն ութսունամեայ դրացուհին՝ Էպրու պաճըն  կու գայ, եւ Մարիին տոլմա լեցնելու գործին մէջ օգնել կ՚ուզէ։ Կինը տարեց ըլլալով շունչի տհաճ հոտ մը ունի։ Էպրու պաճըն չոր սմբուկները տաք ջուրին մէջէն հատ-հատ կը հանէ, բերանը կը տանի, լաւ մը մէջը հոտաւէտ շունչը կը փչէ, որպէսզի սմբուկին բերանը լաւ բացուի, պարապութիւն մը գոյանայ եւ միջուկը մէջը դիւրութեամբ տեղաւորուի։ Մարին եղածը տեսնելով կը սկսի պժգալ․ «Վնաս չունի, Էպրու պաճը, ես կ՚ընեմ, դուք մի՛ յոգնիք», կ՚ըսէ, սակայն՝ անօգուտ։ Ամուսինը եւ պզտիկները տուն կու գան․ «Մարի, կե՛ր, մամա, կե՛ր»․ Մարին՝ «Դեռ քիչ առաջ կերայ, կուշտ եմ հիմա», կ՚ըսէ ու փախուստ կու տայ։ Ախորժակով մը ուտելնէն վերջ, Մարին նորէն ընելիքը կ՚ընէ ու տոլմայի պատրաստման մասին պատմելիքը կը պատմէ։

Օր մըն ալ Մարին շուկայէն ողջ ու առողջ, կենդանի հաւ մը կ՚առնէ, տոպրակին մէջը կը դնէ ու կը մոռնայ․ յետոյ քիլօներով լոլիկ, սմբուկ ու վարունգ կ՚առնէ եւ բոլորը նոյն տոպրակին մէջ, մոռցուած հաւուն վրայ կը թխմէ, տուն կու գայ, դուռը բացած ատեն խեղճ հաւը շունչը հազիւ քաշելով կը թրպրտայ, Մարին ալ վախէն մէկ անգամէն տոպրակը ձեռքէն կը նետէ, որպէսզի տեսնէ թէ այդ շարժող բանը ի՞նչ է, վերջապէս կը տեսնէ ու կը յիշէ, որ հաւ մըն ալ առած էր ժամեր առաջ, զոր բաւական տանջած էր։ Հաւը եթէ սատկի ու մորթուելէն վերջ արիւն չհոսի՝ արդէն ուտելու պիտանի չ’ըլլար, կ՚ըսէ ինքն իրեն, հաւը եւ սուր դանակ մը առնելուն պէս հաւը մորթել գիտցող դրացիին կը տանի՝ հաւը կը մորթուի, սակայն կաթիլ մը արիւն հազիւ-հազ կ՚ելլէ, ան ալ  դժուարաւ, շուտով տուն կ՚երթայ ու հաւը եփել կը սկսի, տնեցիք կարգով կու գան, ահա ճաշի ժամն է՝ «Մարի, կե՛ր, մամա, կե՛ր», Մարիէն ձայն-ձոյն ու ախորժակ չկայ, տնեցիները անպայման միտքերնէն կ’ըսեն. «Արդեօք ուտելնէս յետոյ ի՞նչ պիտի լսենք այսօրուան ճաշին մասին»․ սպասուած պահը չ’ուշանար, Մարին, ինչպէս միշտ, առաջ կը կերցնէ, վերջը եղած-չեղածը այբէն օ-ֆէ կը պատմէ։

Օր մըն ալ ելեկտրականութեան պաշտօնեան տուն կու գայ, որպէսզի ամսավճարը գանձէ։ Մարին կը վճարէ, սակայն պաշտօնեան կը շուարի եւ մնացորդին վրայ յաւելեալ գումար մըն ալ կը վերադարձնէ։ Պաշտօնեան կ՚երթայ, Մարին կը նկատէ, որ ձեռքը աւելորդ գումար մը կայ, կ՚որոշէ այդ գումարով շուկայ երթալ եւ համով ճաշ մը պատրաստել տնեցիներուն համար․ միս ու սմբուկ կ՚առնէ եւ տոլմա կը պատրաստէ, տոլմաները արագեփ կաթսային մէջ կը տեղաւորէ եւ կրակին կը յանձնէ․ քիչ անց, մտածելով որ արդէն ճաշը պատրաստ պէտք է ըլլայ, կափարիչը կ՚ուզէ բանալ, եւ ահա՝ կաթսային կափարիչը կը թռի եւ տոլմաները խոհանոցին առաստաղը կը փակին. այդ օր ատ «անօրէն» դրամով բան մը ուտել բախտ չ’ըլլար։ 

Ուրիշ օր մը Մարին՝ արդէն եօթանասունի շեմին, մանկութեան տարիներուն խաղցած խաղերէն մէկը կը յիշէ․ խաղը այսպէս է՝ փողոցը քալած ատեն, աչքը գոց պահած մէկէն տասը պէտք է հաշուէ եւ յետոյ աչքը բանայ, այսպէս շարունակ՝ նուազագոյնը երեք անգամ։ Խաղը մէյ մը յիշելով մանկանալ կ՚ուզէ։ Մարին խաղը երկու անգամ կը կրկնէ, աչքը կը գոցէ կը քալէ՜, կը քալէ՜ եւ յաջողութեամբ ետ կը բանայ․ երկու անգամ կրցայ, երրորդն ալ կ՚ընեմ, կ՚ըսէ եւ ինքզինք փոսը կը գտնէ․․․։

Մարին միամտութիւն ալ ունէր։ Տղան գիտնալով այդ մասին, երբեմն կատակելով բաներ մը կ՚ըսէր։ Օր մը տղան մօրը կ՚ըսէ․ «Մամա՛, գիտե՞ս, Լաթաքիոյ ծովը Հալէպ պիտի տեղափոխեն եղեր»։ Մարին՝ հանգիստ կենալ չգիտնալով, պտտիլ ալ սիրելով, լսածներուն կէսը մոռնալով, վրան քիչ մըն ալ աղ ու պղպեղ ցանելով, համեմելով, այս տեղեկութիւնը կ՚առնէ եւ մտած-ելած տունը կը տարածէ։

Վերը յիշեցինք, որ Մարին հաւ մը առած էր ու՝ մոռցած, այո՛, Մարին նաեւ յայտնի էր իր մոռացկոտութեամբ եւ այդ պատճառով տարօրինակ դէպքեր ալ կը պատահէին իր եւ մեր՝ դրացիներուս կեանքին մէջ, օրինակ՝ տան դուռը բացած ատեն բանալին դուրսէն ընդհանրապէս բանալիին բացուածքին մէջ կը մոռնար։ Շէնք մտնող-ելլող դրացիները արդէն գիտէին, բանալին կ՚առնէին ու յետոյ Մարիին կը յանձնէին։ Շէնքին  դրացուհիները միասին շաբաթը մէկ կը հաւաքուէին եւ շիրքէթ կ՚ընէին, ամէն շաբաթ գումար մը կը յանձնէին, գումարը գանձանակի մը մէջ կը պահէին եւ տարեվերջին հաւաքուածը կը գանձէին, իսկ գանձապահ նշանակուած էր Մարին, որովհետեւ հաշուապահական ունակութիւններ ունէր, սակայն մոռացկոտ ըլլալով՝ հաշիւին տետրակը, գրիչը, ակնոցն ու դրամապանակը միշտ մէկու մը տունը կը մոռնար։ Անգամ մը զանոնք նոյնիսկ սառնարան ալ դրած էր եւ շաբաթ մը յետոյ միայն՝ յայտնաբերած։ 

Մարին իր մոռացկոտութեան վրայ խնդալով կը պատմէր ու կը խնդացնէր, ոչ ալ կը նկատէինք, որ այդ մշտական մոռացկոտութիւնը ալզհայմըր հիւանդութեան նախանշանն էր։ Մարին ինքզինք մոռցաւ, մեզ ալ մոռցաւ ու շատ չանցած կեանքէն հեռացաւ…։

Արտատպումի պարագային կը խնդրուի նախապէս կապ հաստատել Հայերէն Blog-ի վարչութեան հետ:

ՔԵՐՔՈՒԿԻ ԱԶԳԱՅԻՆ ԽՐԻՄԵԱՆ ՎԱՐԺԱՐԱՆԸ ԱՆՑԵԱԼ ԴԱՐՈՒ ՅԻՍՈՒՆԱԿԱՆ ԹՈՒԱԿԱՆՆԵՐՈՒՆ

Մեր դասարանը․ մէջտեղը նստած է տնօրէնը՝ պրն․ Թագւորեան, աջին՝ Սէյիտ Ալին․ Թագւորեանին ձախին կեցողը ես եմ։

ՄԱՐԳԱՐԻՏ ԱՍՈՅԵԱՆ-ԼԻՆՔ

Հին Քերքուկի հայաշատ թաղամասին մէջ, իրարու հետ սերտ դրացնութիւն ընելով կ’ապրէին շատ մը հայ ընտանիքներ․ կային նաեւ քանի մը ասորի ընտանիքներ: Թաղամասը շրջապատուած էր թուրքմեններով: Հայ ընտանիքներու զաւակներուն մեծամասնութիւնը կը յաճախէր Քերքուկի հայոց Ազգային Խրիմեան Վարժարանը, որ շատ հեռու չէր գտնուեր հայաբնակ թաղամասէն: Քոյրերուս եւ ընկեր- ընկերուհիներուս հետ միասին խաղալով, ցատկռտելով կ’երթայինք դէպի դպրոց: Մեր ճամբուն վրայ հանդիպող թուրքմեն աշակերտներէն, որոնք կառավարական դպրոցներ կը յաճախէին, կը վախնայինք եւ կը փորձէինք հեռու մնալ իրենցմէ: Աւագ քոյրս՝ Անահիտը միայն մէկ տարի մեծ էր ինձմէ, միշտ միասին էինք, Աստղիկ քոյրս ալ ինձմէ չորս տարի պզտիկ էր եւ՝ ամենաշարժունը․ դպրոցի ճամբուն՝ պէտք է ուշադիր ըլլայինք: 

Քերքուկի Ազգային Խրիմեան Վարժարանը հիմնուած էր 1948ին: Դպրոցին կից ունէինք Սուրբ Մարիամ Աստուածածին Եկեղեցին, հիմնուած 1952ին:

Մեր Ազգային Խրիմեան Վարժարանը ունէր մանկապարտէզ՝ ծիլ, կոկոն եւ ծաղիկ բաժիններով: Նախակրթարանը կը բաղկանար առաջին հինգ կարգերէն։ Այն աշակերտները, որոնք պիտի ուզէին շարունակել իրենց ուսումը երկրորդարան վարժարանի մէջ, վեցերորդ դասարանէն սկսեալ պէտք էր, որ կառավարական դպրոց յաճախէին, պետական պաքալորիայի ընդհանուր քննութիւններուն մասնակցելու համար։ Քերքուկի մէջ կային միայն կառավարական երկրորդական վարժարաններ: 

Մանկապարտէզի աշակերտները միատեսակ, կարմիր գոյնով գոգնոց կը հագնէին, իսկ նախակրթարանի տարազը սեւ էր, ճերմակ օձիքով․ աղջիկներու մազի ժապաւէնը պէտք է ճերմակ ըլլար:

Առաւօտեան ժամը 8։00ին, դպրոցի զանգակը երբ հնչէր, դպրոցի բակը հաւաքուած աշակերտները հապճեպով դասարան առ դասարան կը շարուէին, զինուորներու պէս շիտակ կը կենային բակին մէջ, եւ կը սպասէին մինչեւ ուսուցչական կազմը իրենց դէմը շարքով կանգնէր:  

Մեր դպրոցի հովանաւորն էր տոքթ. Գուրգէն Փափազեանը (Պէյրութի ապագայի ազգային եւ Հ. Յ. Դ. կուսակցական գործիչ տոքթ. Բաբգէն Փափազեանի հայրը), շատ սիրուած եւ յարգուած անձնաւորութիւն մը․ ան միեւնոյն ատեն մեր բոլորին բժիշկն էր: Իր տիկինը՝ Փերուզ Փափազեանը դպրոցի երաժշտական դաստիարակութեան պատասխանատուն էր: Դպրոցի տնօրէնն էր Պարոն Գէորգ Թագւորեանը․ մեր ուսուցչուհիներն էին՝ տիկ. Զարուհի Կարապետեան, տիկ. Զարուհի Բաբուրեան, օրդ. Քնարիկ Մուրատեան, օրդ. Զարուհի Տէր Ներսէսեան, օրդ. Իշխանուհի եւ օրդ․ Վրէժուհի (մականունները մոռցած եմ): Միակ արաբ վարժապետը, որ ունէինք, Սէյիտ Ալին էր, որ արաբերէնի եւ թուաբանութեան դասանիւթերուն ուսուցիչն էր: Ունէինք նաեւ համայնքի հոգեւոր հովիւը, շատ սիրուած Տէր Վարդան քահանայ Առաքելեանը, որ մեզի կրօնի դասեր կու տար:

Շարուած հերթով, դպրոցի բակը, բոլորս միաձայն նախ պէտք էր, որ տիկին Փերուզին ղեկավարութեամբ երկու տուն «Առաւօտ լուսոյ, արեգակն արդար, առ իս լոյս ծագեա՛» երգէինք, ետքը մէկ շունչով մեր դպրոցի քայլերգը՝ «Խրիմեան Հայրիկ»: 

Ես այս քայլերգը ուրիշ ոչ մէկ տեղ լսած եմ, բարեբախտաբար հին յուշատետրերէս մէկուն մէջ դեղնած թուղթի մը վրայ մասունքի պէս պահուած գտայ․

Խրիմեան, Խրիմեան, սան բարեբաստիկ,
Մէկ սիրտ հոգին, մէկ սիրտ հոգին, մեծ ու պզտիկ,
Վարքով մաքուր, բարքով մաքուր
Մենք ամէնքս եղբայր եւ քոյր,
Պատիւ հարկի, որ մեր վրայ,
Զաւակի՛ք, զաւակի՛ք, մեզ կը գուրգուրա՛յ,
Եւ շնորհասուրբ կարգովն անուշ,
Մեզ կը ջամբէ նոր կեանքն անուշ,
Խրիմեա՛ն սան ազգի համար
Պէտք է ըլլան զաւակ տիպար,
Մաքուր, միշտ ժիր, յառաջադէմ․
Նշանաբան է իւր վսեմ,
Նշանաբան է իւր վսեմ։

Խրիմեան Հայրիկի քայլերգէն վերջ շարքով դասարան կը մտնէինք:

Դպրոցի պահերուն վերջաւորութեան, երբ վերջին զանգը հնչէր, աշակերտները դարձեալ խումբ-խումբ շարքի կը կենային եւ միաբերան «Տէր իմ Աստուած, Տէր բարերար» աղօթքը արտասանելէ ետք ազատ կ’արձակուէին՝ տուն երթալու:

Տոքթ. Գուրգէն Փափազեանին եւ իր տիկնոջ՝ տիկին Փերուզին հետ, աշակերտներուն հետ ուսուցչական կազմէն մաս մը՝ նստած:

Այդ տարիներուն դպրոցի մշակութային ձեռնարկները շատ կարեւոր էին ծնողներուն համար: Դպրոցական տարեշրջանին աւարտման, աշակերտներով եւ ուսուցիչներով կը պատրաստուէինք տարեվերջի դպրոցական հանդէսին․ ունէինք պարախումբ, երգչախումբ եւ թատերախումբ։ Ես երգելու ձայն չունէի, բայց լաւ կ’արտասանէի, հանդէսներուն բեմէն ինծի միշտ բաժին կ’ըլլար ոտանաւոր մը արտասանելը…: Հանդէսի վերջաւորութեան տեղի կ’ունենար վկայականներու բաշխումը եւ լաւագոյն աշակերտներուն մրցանակներով վարձատրութիւնը:

Երրորդ դասարան էի, երբ օր մը, մեր հայերէնի դասապահուն, տնօրէնին հետ նոր ուսուցիչ մը ներս մտաւ․ տնօրէնը ներկայացուց զայն անունով՝ պարոն Վարդավառ (մականունը չեմ յիշեր): Պէյրութէն եկած երիտասարդ մըն էր, ձախ թեւը մինչեւ արմուկը անդամահատուած էր, շապիկին թեւի վերջի մասը ծալած էր դէպի վեր:

Բոլորս հետաքրքիր եւ անհամբեր կը սպասէինք, թէ ինչպէ՞ս պիտի վարուէր մեզի հետ մեր նոր ուսուցիչը:

Յաջորդող դասընթացքները պրն. Վարդավառին հետ ինծի համար դարձան ամենահաճելի պահերը: Իր մաքուր արեւմտահայերէնով եւ հեզահամբոյր բնաւորութեամբ ան գրաւեց մեր սրտերը: Շատ ուշադրութիւն կը դարձնէր մեր ձեռագրին եւ յաճախ երկար նախադասութիւններ գրել կու տար: Անգամ մը իբրեւ տնային պարտականութիւն մեզի տուաւ Աւետիք Իսահակեանի «Ապու Լալա Մահարի» երկարաշունչ բանաստեղծութենէն հատուած մը, որ մեր տետրակին մէջ ընդօրինակենք եւ յաջորդ օրը դասարանին մէջ կարդանք: Ես առաջին անգամ էր, որ կը լսէի Ապու Լալա Մահարիի՝ Պաղտատի հռչակաւոր բանաստեղծին մասին․ ասոր հետեւանքը այն եղաւ, որ ես արաբերէնով փնտռեմ, գտնեմ եւ կարդամ այդ բանաստեղծին մասին:

Ընթերցասիրութիւնը ծնողքէս արդէն ժառանգած էի, բայց նախակրթարանի վերջին երկու տարիներուն ընթացքին մէջս աւելի ամրապնդուեցաւ սէրս հայ գրականութեան հանդէպ եւ մէջս թաքուն փափաք մը արթնցաւ, որ երբ մեծնամ, Պէյրութ երթամ, Համազգայինի ճեմարանը ուսանիմ եւ լաւ հայերէն սորվիմ ու գրող ըլլամ… երեխայական երազանք:

Բայց տարիներու ընթացքին, բժշկութիւն ուսանելու սէրս յաղթեց մէջս եւ շատ երկար տարիներ ետք, պիտի համարձակէի յուշերէս քանի մը դրուագ գրի անցընել:

4 Սեպտեմբեր 2019

Արտատպումի պարագային կը խնդրուի նախապէս կապ հաստատել Հայերէն Blog-ի վարչութեան հետ:

ԼՈՅՍԵՐՈՒՆ ՄԷՋ ՆՆՋԷ՛, ԱՏԻՍ ՀԱՐՄԱՆՏԵԱՆ

ԱՆԻ ՊԱՐՈՆԵԱՆ

Պատանեկան տարիներուս կը բնակէինք Ենիմահալլէ թաղը, երկյարկանի քարաշէն շէնքի մը մէջ։ Մեր փողոցը կը բնակէին հայեր, յոյներ, պուլկարներ եւ անշուշտ տեղացիներ: Ամառուան տաք գիշերները բաց պատուհաններէն կամ պարտէզներէն կը բարձրանային երաժշտական տարբեր մեղեդիներ: Անշուշտ աղմկալից պարագայ մը չէր, միայն թեթեւ, հազիւ լսելի ձայներ էին ասոնք: Մենք ունէինք կարասիով օժտուած ձայնապնակի գործիք մը՝ փիքափ մը․ անոր պատասխանատուութիւնը ունէին հայրս կամ քեռայրս: Երկուքն ալ՝ դասական երաժշտութեան սիրահար, յաճախ կը դնէին կամ Պեթհովեն կամ Չայքովսքի, մենք ալ լուրջ մտիկ կ’ընէինք… է՜հ, եթէ ուզես՝ աղմկէ․ այնպէս մը կը նային, որ փախելիք ծակ մը գտնելու էիր․ փոթորիկէն առաջ կայացած լռութեան պէս բան մը:

Բնաւ չեմ մոռնար․ օր մը քեռայրս թեւին տակ ձայնապնակով մը եկաւ․ չհետաքրքրուեցայ, խորհելով, թէ նորէն դասականի վերաբերեալ բան մըն է ու գիշերը խոր լռութիւն պիտի տիրէ մեր տան մէջ: Ճաշէն վերջ, ծրարը բացած ատեն, նշմարեցի թէ ձայնապնակին կափարիչին վրայ զետեղուած էր մօրուսաւոր, խնդումերես պարոնի մը նկարը: Ատիս Հարմանտեան էր անունը: Երբ ձայնապնակը սկսաւ դառնալ փիքափին վրայ, հրաշալի երաժշտութիւն մը լեցուց սենեակը: Աստուած իմ, երգը հայերէն էր եւ երգիչը սքանչելի առոգանութեամբ մը կ’երգէր: Ամէնքս հիացած էինք: Բոլորս ալ անշուշտ գիտէինք զանազան  հայերէն երգեր, ըլլայ դպրոցը, ըլլայ ընտանեկան հաւաքոյթներուն կ’երգէինք՝ «Պատէն կախուած իմ ջութակը», որ կը փշրուէր անպայման, եւ կամ «Պճինկօ» մը կը պայթեցնէր կուռ ձայնով տայտայ մը: Իսկ մայրս իր յուզիչ ձայնով ու տամուկ աչքերով կ’երգէր՝ «Կուժն արա, ելայ սարը»: Ճիշդ այդ միջոցին էր, որ կը լսէի մեծ մօրս փսփսուքը․ «Հա, չի լաս նէ չ’ըլլար, սանքիմ շռան աչուի»: Եւ անմիջապէս հայրս կը սկսէր․ «Գնա, գնա, սարինօ եար ճան»։ 

Ատիս Հարմանտեան կ’երգէր առնական քնքոյշ ձայնով, հայերէնը բացառիկ էր, մենք զայն մտիկ կ’ընէինք խանդավառ, յուզումով, երազային սիրելիի մը սպասումով: Մօրաքոյրս եւ քեռայրս կը պարէին, իրենց սէրը մարմին կ’առնէր «մտամոլոր»ին մէջ եւ կամ «այլ աչեր կան իմ սրտում»ին ատեն կը հեռանային իրարմէ ու կը մօտենային իրարու, կարծես թէ կրկին սիրահարած ըլլային: Իսկ հայրս կը վերանար «սայլորդ» երգով, ո՛վ գիտէ ի՞նչ կը յիշէր․ հաւանաբար կը յիշէր այն սայլերը, որոնք զիրենք տարին սոսկալի անապատները եւ հոն թողուցին իրենց բազմաշատ ընտանիքները:

Գիշեր մը քեռայրս ըսաւ, թէ Կիրակի օրուան համար համերգի տոմսակ առած է․ համերգը տեղի պիտի ունենար համբաւաւոր Շան սինեմային մէջ: Ուրախացայ, անշուշտ, սակայն ուրախութիւնս բազմապատկուեցաւ, երբ սրահի մուտքին տեսայ Ատիս Հարմանտեանի նկարը: Անմոռանալի գիշեր մը ապրեցաւ պոլսահայութիւնը, կուշտուկուռ ըմբոշխնեց հայերէն երգը: Շուրջ քառասուն տարի առաջ երազ էր հայերէն երաժշտութիւն ունկնդրել թրքական բեմերէն․․․:

Ատիս Հարմանտեան ոչ միայն գրաւեց մեր սրտերը այլ մեր տեղացի դրացիներուն կողմէ ալ շատ սիրուեցաւ. այնպէս որ անոնք կ’ըսէին, թէ ի՛նչ հրաշալի երաժշտութիւն կը բարձրանար մեր տունէն: 

Լոյսերուն մէջ ննջէ՛, սիրելի Ատիս Հարմանտեան, այլեւս մենք երգերդ մտիկ կ’ընենք հեռաձայնէն եւ կամ համակարգիչէն, փիքափները հնավաճառներու ցուցափեղկերուն մէջ են ու արդէն անոնք ալ սոսկալի գին կը պահանջեն: Իսկ դուն մէկ մատի հարուածով մեզ բոլորս կրնաս տանիլ հաւաքելու․․․ «անթառամ ծաղիկներ»:

Արտատպումի պարագային կը խնդրուի նախապէս կապ հաստատել Հայերէն Blog-ի վարչութեան հետ:

ԿԱՑԻՆ

ԼԵՌՆԱ ԳԱՐԱԳԻՒԹԻՒՔ

Կացինն էր գիւղին մէջ ամենագործածելի առարկան, որ կը ծառայէր փայտ կտրելու, փայտէն տաշեղ հանելու, տախտակը ձեւաւորելու, ճեղքելու: Կացինը կը կենար պարտէզը, կոճղի մը քով: Փայտը կը դրուէր կոճղին վրայ եւ կը կիսուէր երկուքի: 

Զօրաւոր բազուկներ ունէր Դաւիթը, որ մէկ հարուածով կը ճեղքէր փայտը: Կացինը բարձրացնելն ու թափով մը զայն իջեցնելը մանկական խաղ էր Դաւիթին համար: Կոշտ երեւոյթով, հաստաբազուկ եւ հաստածոծրակ Դաւիթը երբ բարկանար, նզովելով եւ նողկանքով կը վարուէր մարդու հետ աւելի քան կացինը՝ փայտին։ 

Դաւիթ ամէն առաւօտ պարտէզի գուռին մէջ կը լուացուէր. կը լուար երեսը, թեւերը, վիզը, ծոծրակը եւ յետոյ կը լծուէր օրուան գործերուն: Այն առաւօտ Դաւիթ արթնցաւ անտրամադիր եւ ջղային: Պարիկի գեղեցկութեան տէր կինը՝ Բերկրուհին չանդրադարձաւ ամուսնոյն հոգեվիճակին եւ տարուեցաւ օրուան գործերով: Երբ կէսօր եղաւ, Դաւիթ մէկ ձայն պոռաց Բերկրուհիին, որ պաղ ջուր հասցնէր իրեն: Կապուտաչեայ Բերկրուհին ուշ մնաց իմանալու համար ամուսնոյն պահանջքը եւ երբ ջուրը բերաւ անոր, կացինը բարձրացաւ եւ իջաւ… Բերկրուհիին գլխուն: Խեղճ կինը անհասկնալի վայնասուն արձակեց. ջուրը թափեցաւ, հողը ծծեց զայն: Բերկրուհին երկու ձեռքով գանկը բռնած վազեց դէպի դաշտ: Աչքէ կորսուեցաւ: Ո՛չ ոք տեսաւ, թէ ի՛նչ պատահած էր, ոչ ոք գիտցաւ, թէ Բերկրուհին ինչպէ՛ս հասաւ այդ վիճակին: 

Կէս գիշեր էր: Գիւղ-գիւղացիք ձեռքերնին ճրագներով ինկան դաշտ, ինկան անտառ, փնտռելու համար խեղճ կինը: Բերկրուհին գտնուեցաւ առաւօտեան դէմ ծառի մը տակ պառկած, ճիշդը՝ մարած: Քունքերուն վրայ չորցած էր արիւնը: Տուն բերին, հիւղակ: Անկողին պառկեցուցին ուշակորոյս: Կը շնչէր շա՜տ դանդաղ: Քոյրը վազեց, եկաւ: Մաքրեց վրայ-գլուխը եւ սպասեց, օր առ օր, ժամ առ ժամ, որ արթննայ պարիկի չափ գեղեցիկ, կապուտաչեայ քոյրը՝ Բերկրուհին: Երեք օր ետք, երբ Բերկրուհին բացաւ աչքերը, կապոյտ էր երկինքը, կապոյտ էին գետ ու առուակ, կապոյտ էին անոր աչքերը, սակայն ուշքը՝ սեւ. խաւար: Իր շուրջ գտնուողներէն ոչ զոք ճանչցաւ. բառ մը չարտասանեց, միայն պարապութեան սեւեռեց կապոյտ աչքերը: 

Տարիներով ան խնամուեցաւ քրոջը կողմէ: Երբ անձրեւ տեղաց, տունէն փախաւ անձրեւին տակ լուացուելու համար: Երբ մանկան մը ճիչը լսեց, տունէն փախաւ, ականջները փակեց ձայնին: Երբ այր մարդ մը այցելեց տուն, փախաւ տունէն եւ գնաց անկիւն մը փսխեց: Բերկրուհին այն դաժան օրէն ետք չխնդաց. չճանչցաւ իր զաւակները, ազգականները, բացի քրոջմէն, որ կը խնամէր զինք։ Անոր հետ ալ չէր խօսեր, սակայն հրաման կու տար, որ իրեն մօտենար եւ իրմով զբաղէր:

Կոշտ ու կոպիտ Դաւիթը ուրիշ կին մը առաւ, ուրիշ մարդու վերածուեցաւ եւ ուրիշ զաւակներ ունեցաւ: Օր մըն ալ սատկեցաւ, գնաց:

Օրը եկաւ եւ Բերկրուհին մեռաւ, քոյրը՝ Զարուհին ալ: Այս ողբերգութիւնը, զոր կը պատմէր հայրս, ցաւ կը պատճառէր իրեն, որովհետեւ Բերկրուհին իր շատ սիրած մօրաքոյրն էր: 

Պատահարը մտքէս բնաւ չելաւ: Իրական այս պատմութիւնը ժամանակի ընթացքին առասպելի վերածուեցաւ մեր ընտանիքին մէջ: Ես պատմեցի բացատրելու համար կոպիտ այր մարդու վարմունքը կնոջ հետ եւ բացատրելու, որ գիւղին մէջ գործուած շատ մը յանցանքներ անպատիժ կը մնան։ 

Արտատպումի պարագային կը խնդրուի նախապէս կապ հաստատել Հայերէն Blog-ի վարչութեան հետ:

ԿԱՐՃ ՀԱՆԴԻՊՈՒՄՆԵՐ. ԿՐԿԻՆ ՍՆԱՊԵԱՆԻ ՀԵՏ

Մեծարանքի երեկոյ Պօղոս Սնապեանի գրական վաստակի յիսնամեակին առթիւ (Մարտ, 2003), Պուրճ-Համմուտի Յակոբ Տէր Մելքոնեան թատերասրահին մէջ խումբ մը մտաւորականներ կը շնորհաւորեն յոբելեարը։

ՓԱՆՈՍ ՃԵՐԱՆԵԱՆ

Ամէն անգամ, որ «Բագին»ի խմբագրատուն այցելէի, նոր գրուած բանաստեղծութիւն մը կ’ուզէր հետս տեսնել։ Կը կարդար, մասնաւոր ուշադրութիւն ընելով բառին կատարած դերին ճշգրտութեան, նիւթին բնական զարգացման, տողերուն ընդմէջէն, բանաստեղծական խօսքին անմիջականութեան, կ’ըսէր, թէ գրելու համար պէտք չէ սպասել մուսաներուն, այլ ստեղծագործել աշխատանքի միջոցաւ, եւ թէ գրողի ոճը կը յայտնուի յարատեւ աշխատանքի ընմէջէն։

Իր թելադրանքներուն ուշադրութեամբ կը հետեւէի, ստեղծագոծական աշխատանքը վերածելով կանոնաւոր աշխատանքի։

Նոր յօրինած գործերս կարդացած պահուն երբեմն ածականներ կը ջնջէր, տողեր կը տեղափոխէր։ Աշխատանքի իր այս եղանակը հետզհետէ մղեց զիս ըլլալու բծախնդիր։ Գրութիւններուս մէջ սկսայ փնտռել զիս գոհացնողը։ Երբեմն, նոյն բանաստեղծութեան տարբերակները կը ստեղծէի․ կը կարդար մէկ առ մէկ, ապա տարբերակներէն մէկը կը զետեղէր գրասեղանին ծայրը զետեղուած ափսէին մէջ եւ թաւ ձայնով «Այո, եղած է», կ’ըսէր: Այդ խօսքը գոհունակութիւն եւ ինքնավստահութիւն կը ներշնչէր ինծի նոր նիւթի մը աշխատանքին սկսելու։ Մնացեալ տարբերակները կը պատռէր ու գրասեղանին կից գտնուող զամբիւղին մէջ կը թափէր, ըսելով, թէ գրողը պէտք է վարժ ըլլայ գրածներէն շատ էջեր պատռելու։

Հայաստանի անկախացումէն ետք, Սնապեան սկսաւ տարին անգամ մը արձակուրդի հայրենիք այցելել։ Վերադարձին ուրախ կը թուէր։ Խանդավառութեաբ կը պատմէր գրողներու եւ մտաւորականներու հետ իր հանդիպումներուն մասին։ Երեւոյթներ կը նկարագրէր երգիծական շեշտով․ յաճախ Լեռ Կամսարէն մէջբերումներ կը կատարէր։

Մոնթրէալ, 13 Օգոստոս 2019

Արտատպումի պարագային կը խնդրուի նախապէս կապ հաստատել Հայերէն Blog-ի վարչութեան հետ:

ՄԹՈՒԹԵԱՆ ԼՈՅՍԸ

ՍԻՐԱՆ ԱՒԸՆԵԱՆ ԱՄՊԱՐՃԵԱՆ

Կրկին ճամբայ կ’ելլենք:

Կրկին ճամպրուկները կոկիկ կը շարուին, առաւել՝ բաւականաչափ առարկաներով կը բեռնաւորենք ինքնաշարժը:

Շատ կանուխ, յունիսեան առաւօտ, ժամը 3:45։

Նոյնիսկ բնութիւնը, քնաբեր դեղահատ առած, տակաւին մշիկ-մշիկ քնացած է:

Ինքնաշարժին աջ պատուհանէն մեղմիկ եւ զով զեփիւռը նազանքով մը վերմակի զովութեան բաց պատուհանէն ներս մտնելով կը պարուրէ ամբողջ մարմինս, կը համբուրէ ու կը շոյէ այտերս ու չարաճճի մանուկի մը նման կ’աւրէ սանտրուած մազերս ու թել-թել աջ ու ձախ, վեր ու վար կ’օրօրէ:

Համայնապատկեր տեսարան մը կը յայտնուի դէմս, կարծես երկար ու մեծ փապուղիի մը մէջ ըլլանք․ կը սուրանք, պարապ եւ չխճողուած, ընդարձակ ճամբուն վրայ, ուր ոչ աջէդ հետդ կը մրցին, ոչ ալ ձախէդ: Ամէն ինչ սեփ-սեւ կ’երեւի, եւ սեւին ալ երանգները կան, նոյնիսկ եթէ աննշմարելի ըլլան: Կաթիլ մը կապոյտը, կաթիլ մը դեղինը եւ կանաչը, վարդագոյնը՝ սեւին մէջ: Լաւ դիտէ՛, երբ այդ սեւութեան դիմաց աչքերդ սառեցնես, նոյնիսկ մուգ ծիածան մը կը նշմարես: 

Տեղ-տեղ լուսարձակ միջատներ կը շարժին․ մենք դէպի առաջ, իրենք՝ դէպի ետեւ․ հեռուն կը փայլին, մերթ ընդ մերթ ալ կը մարին, կրկին կը ճառագայթեն: Կը տեսնուին գիշերային, հետախոյզ լուսարձակի, լոյսի ալիքներ, դէպի առաջ եւ դէպի վեր:

Այնքան մութ է, բայց ոչ՝ խաւար, գողտրիկ գեղեցկութիւն մը կը բուրէ:

Հաւասարութիւն տիրած է: Ամէն ինչ համաւահասար եւ նմանօրինակ է, միմիայն սիլուէթներ կը շարժին կամ քարացած են, անյայտ գիծերով։ Երբ բնութիւնը լաւ դիտած ու սերտած ըլլաս, յիշողութեանդ մէջ այնքան տպաւորուած կ’ըլլայ ան․ հոն ամէն ինչ նոյնիսկ մթութեան մէջ կարելի է դիտել եւ զմայլիլ: Բայց… խառնուած են գեղեցիկն ու տգեղը․ ինչո՞ւ․ բնութեան տգեղը կա՞յ: Անշուշտ ոչ: Բնութիւնը՝ Աստուծոյ ստեղծած հրաշք գեղանկարը, պարզապէս ապրող էակներէն ամենէն քանդիչն ու միեւնոյն ժամանակ շինողը՝ մարդ արարածը, երբեմն կ’աւրէ եւ երբեմն ալ կը շինէ, երբեմն կ’աղտոտէ եւ երբեմն ալ կը մաքրէ: Մաքուրն ու աղտոտը, շիտակն ու ծուռը, բոլորը քաոսի կը վերածէ:

․․․Կը սուրանք սաւառնակի նման: Զով հովը պատուհաններէն աւելի խուժելով ալ աւելի սլացք կու տայ ինքնաշարժին: Հեռուէն կը նշմարուին նաեւ զոյգ-զոյգ կարմիր աչքեր, շարժուն աչքեր, մեքենայացած նապաստակներ ըլլային, մրցումի ելած: 

Սեւ երկինքը կամաց-կամաց կապոյտի կը վերածուի, գիծ առ գիծ, տող առ տող, եւ կը շարունակէ բացուիլ, ամէն մէկ ակնթարթի՝ ալ աւելի, մինչեւ իսկ այդ արարքին ձայնը ականջիս մէջ թըք-թըք կը լսուի: Հըշշշշշ,  զգոյշ, ոչ մէկ ձայն հիմա, այս վայրկեանիս, ծառերուն շրջագիծերը կը սկսին երեւիլ, լեռներուն ծալքերն ու ալիքները, լոյսերը կամաց-կամաց կ’անհետանան․․․:

Եւ բարակ, ծիրանագոյն, մետաքսեայ թել մը հորիզոնէն, կարմրորակ դեղձի նման կը հիւսուի, մետաքսեայ ծածկոցի նման կը փռուի ու կը զարդարէ երկինքը: Եւ դեփ-դեղին, խոփ-խոշոր աչուկ մը մեզ կ’ողջունէ այնքան վառ ու այրող ժպիտով մը, որ կը ստիպուիմ անքուն աչքերուս սեւապակեայ ակնոց դնելով գոցել զանոնք ու… թեւեր առնելով ինքնաշարժին լայն պատուհանէն դուրս ելլել, սաւառնիլ դէպի երկինք ու շրջիլ եւ դիտել այդ մատղաշ բնութեան կոյս գեղեցկութիւնը: Քիչ մը ծովուն խաղաղ մակերեսին վրայ եմ, կրկին դէպի լեռներ, եւ սուրացող նապաստակներուն վրայէն ետ կը դառնամ: Վեր կ’ելլեմ ու վար կ’իջնեմ, եւ յանկարծ ի՞նչ տեսնեմ: Հսկայ կարաւան մը՝ բեռնաւորուած ինքնաշարժներ, ետեւ ետեւի նոյն ճամբան կտրելով կը յառաջանան, մեզմէ շատ առաջ:

Այլեւս առաւօտ է, յոյսերով լի գոյներ ծածկած են ամէն ինչ, ամէն ապրող էակ:

– Ո՞ւր կ’երթաք այսպէս:

– Ձեր գացած տեղը,- ձայն մը կը տրուի․- սպասեցէ՛ք, մենք ալ կը հասնինք, միասին առաջնորդուինք:

Եւ որքան հարազատներ կային այդ կարաւանին մէջ, բոլորը ուրախ:

Թը՛փ… ձայնով մը աչքերս կը բանամ․ ապիկար թռչուն մը կու գայ ու կը զարնուի ինքնաշարժի առջեւի ապակիին: Սիրտս կը ճմլուի, ինչո՞ւ, այ ինչո՞ւ չմտածեցիր քիչիկ մը աւելի բարձրէն թռիլ, խեղճ ճնճղուկ: 

Արդէն անապատ է ամէն կողմ…: Միակ հարազատը, որ չէ լքած մեզ, զեփիւռն է:

Կանգ կ’առնենք, եւ սուրճի դադար մը առնելու, եւ լուացուելու:

Շատ գեղեցիկ, փոքրիկ ծաղիկներու թուփ մը, այնքան առատ աճած ու ծաղկած, զիս կը հրապուրէ, գաւաթ մը սուրճը մէկ կողմ ձգած կը մօտենամ այդ ծաղկաթուփին, պզտիկ, գունաւոր արեւիկներ ըլլային: Անուշիկ-անուշիկ դէմքերով, սիրունիկ եւ քնքուշիկ: Եւ անոնցմէ մին ականջիս կը փսփսայ․

– Գեղեցիկն ու յուսադրիչը միշտ պիտի գտնես, եթէ՜ փնտռես, նոյնիսկ անապատին մէջ ըլլաս, բայց կը գտնես անպայման: Մի՛ յուսահատիր:

Արտատպումի պարագային կը խնդրուի նախապէս կապ հաստատել Հայերէն Blog-ի վարչութեան հետ: