ՇՈՒՇԱՆ
Գործող անձեր՝ Վահան, Մայտա, Անի։
Ձիւնը ամէն կողմ ճերմակ ներկած էր։
Վահան Մելեան իր հօր՝ Խոսրովի թաղումէն կը վերադառնայ յոգնած ու տխուր, ու անմիջապէս կը նետուի վառարանին առջեւի լայն ու հանգստաւէտ բազկաթոռին վրայ։
Յանկարծ աչքին կը զարնէ, հօրը գրասեղանին վրայ, փայտէ սեւ տուփ մը, որ կապուած էր կարմիր ժապաւէնով մը։ Տուփին մէջ գիրք մը կար․ Լեւոն Շանթի «Օշին Պայլ» գիրքն էր։ Գիրքին մէջ ծալուած եօթը նամակներ կային, տարբեր էջերու մէջ զետեղուած։ Վահան կամաց մը արձանագրեց ամէն նամակի վրայ անոր զետեղուած էջաթիւը, որպէսզի փորձէ հասկնալ պատճառը, որ նամակները զետեղողը ինչո՞ւ այդ էջերը զատած է։
Երեք օր անցած էր Վահանի հօր յուղարկաւորութենէն։ Վահան թէյ կը խմէր, երբ իր կինը՝ Մայտան, իրեն յիշեցուց, որ ան չկարդաց իր գտած, հօր կողմէ գրուած նամակները։ Փոքրիկ Անին հետերնին մտիկ կ’ընէր։
Երեքը նստան, Վահանը բացաւ առաջին նամակը, Մայտան անգլերէնի կը թարգմանէր Անիին՝ որ հայերէն չէր հասկնար։
Առաջին նամակը դրուած էր «Օշին Պայլ»ի էջ 410ին մէջ, եւ ընդգծուած էին հետեւեալ տողերը.
«Օշին… Մեր այս Կիլիկիայի թագաւորութիւնը մարդու մը կը նմանի, ապրող կենդանի էակի մը… եւ այդ ապրող ու աճող էակը հայն է, հայ տարրը, հայ հոգին»։
Արա Մելեան
Մուսալեռցիներու Փոր Սայիտի վրանաքաղաք
Փոր Սայիտ, Եգիպտոս
15 Ապրիլ 1916
Սիրելի Տիգօ,
Ինչպէս ես, յուսամ գոհ ես Փարիզ։
Ֆրանսական նաւով եկանք Մուսա լեռէն դէպի Փոր-Սայիտ եգիպտական նաւահանգիստը, ճամբորդութիւնը 4 օր տեւեց, ճամբան մեզի ֆրանսական գինի հրամցուցին, դժբախտաբար պապան եւ մաման մեռան հասնելնէս շաբաթ մը ետք, ու թաղեցի վրանաքաղաքի գերեզմանը։
Ֆրանսական նաւով գալէս ի վեր, Փոր-Սայիտի վրանաքաղաքի Վաքըֆ գիւղ թաղամասը կ’ապրիմ եւ շատ գոհ եմ։
Սկիզբը, մեծ վախ կար մէջս, որ Եգիպտոս պիտի ապրինք։ Ինծի համար մեր Կիլիկեան թագաւորութիւնը կործանողները եղած են Եգիպտոսի Մեմլուքները, հազարաւոր գերիներ քշուած են հոն՝ մեր կաթողիկոսն ու Լուսաւորչի Աջն ալ հետերնին տարած։ Ինչպէ՞ս մենք հոն կրնանք ապաստանիլ թուրքէն հեռու, այս մտածումը զիս կը տառապեցնէր։ Բայց շուտով ամէն ինչ փոխուեցաւ եւ սիրեցի վրանաքաղաքը, կարծես աշխարհէ պահուած դրախտ մը ըլլար։
Վրանաքաղաքին մէջ մեզի մօտիկ Պիթիաս գիւղի թաղամասէն Անիին հետ ամուսնացայ, Անին ինծի պէս որբ է, հայրը մեծ ագարակ մը ունէր Պիթիաս գիւղը, դժբախտաբար մօր հետ մեռաւ թուրք զինուորներու ձեռքով։
Վրանաքաղաք հասնելէն ամիս մը ետք, մօտ երկու ամիս եգիպտահայ մեծահարուստի մը տունը սպասաւոր աշխատեցաւ, բայց հանգիստ չէր այդտեղ եւ գործը շատ ծանր էր, ու գործատէրը՝ շատ խիստ, ուստի փախուստ տուաւ ու վրանաքաղաք վերադարձաւ։
Իրարու հանդիպեցանք ու սիրահարեցանք, եւ հակառակ որ ինք մեզմէ շատ աւելի հարուստ ընտանիքէ էր, սակայն շուտով ամուսնացանք։
Ամուսնութենէն ետք, օր մը բախտով Վահանիկին հանդիպեցանք եկեղեցին, արագ մը իրարու կապուեցանք եւ շուտով, 10 տարեկան անուշիկ Վահանիկը որդեգրեցինք, որ Քեպուսիէ գիւղի թաղամասի որբերէն էր։
Հարսնիքէն անմիջապէս ետք, վրանաքաղաքի անգլիացի հրամանատարը մեզի աւելի մեծ վրան մը տրամադրեց։
Ես վրանաքաղաքի սանտրերու գործարանը կ’աշխատիմ, Անին հագուստներու գործարանը կարուհի կ’աշխատի, իսկ Վահանիկը Սիսուան դպրոցը կը յաճախէ։
Կիրակի օրերը ամէնքս վրանաքաղաքի եկեղեցին կ’երթանք, յետոյ Սուէզի ջրանցքի եզերքի պարտէզը կը նստինք, անցնող նաւերը դիտելու եւ իրարու հետ գեղեցիկ ժամանակ անցընելու։
Մենք շատ գոհ ենք վրանաքաղաքի կեանքէն, որ ամէն մեր նիւթական, ուսումնական ու առողջական պէտքերը կը հոգայ, մեր օրուայ երեք ճաշերը մեր թաղամասի ճաշարանը կ’ուտենք, եւ մեր ամսականներէն սկսանք մաս մը խնայել, որպէսզի Վահանիկին նոր հագուստ եւ խաղալիք գնենք գալ Կաղանդին։
Հոս մենք ունինք, մեծ հիւանդանոց մը, երեք եկեղեցի, դպրոց, մեծ գրադարան մը, գերեզմանատուն, հինգ գործարան, մարզասրահ, մշակութային ակումբ մը, ուր թատերգութիւններ կը ներկայացուին, ինչպէս նաեւ քաղաքին երգչախումբի ելոյթները հոն տեղի կ’ունենան, երկու թերթ, մեծ ճաշարան մը, դեղարան, կան նաեւ կուսակցական երեք գրասենեակներ, հինգ սափրիչի խանութ, վեց դերձակ, չորս կարուհի, հինգ կօշկակարի խանութ, եւ մէկ ոսկերիչ, կը յիշես, Տիգօ, մեր գիւղի ծերունի Բարսեղ մուրացկանը, հոս է, մեր վրանին մօտ կը նստի առտուները եւ կ’երգէ։ Միայն գինետուն չունինք հոս, որովհետեւ արգիլուած է։
Վրանաքաղաքը վեց թաղերու բաժնուած է, Քեպուսիէ, Վայոց, Խտըրպէկ, Եողունօլուք, Հաճի Հապիպլի եւ Պիթիաս։ Քաղաքին ընդհանուր հրամանատարը անգլիացի բարձրաստիճան սպայ մըն է։
Մենք ունինք երեք դրացի ընտանիքներ, որոնց բարեկամացանք, Մելքոնեան, Պզտիկեան եւ Ուլումեան, միշտ իրարու կ’այցելենք ու կը պատմենք մեր hայրենիքի յիշատակները ու ապագայի մեր երազները։
Հոս նախաճաշը միշտ եգիպտացորենէ եւ ֆալաֆէլ կոչուած համով ուտելիքէն կը բաղկանայ։
Անցեալ շաբաթ, Տիգօ, լսեցի որ չորս երիտասարդներ փախան մեր վրանաքաղաքէն դէպի Գահիրէ։
Կը զարմանամ, թէ ինչո՛ւ որեւէ մէկը այսպիսի ապահով եւ հանգիստ կեանք մը կը ձգէ ու կը փնտռէ անորոշ ու դժուար կեանք մը ուրիշ օտար քաղաքի մը մէջ։
Զիս առ իբրեւ օրինակ․ եթէ հայրենիք մնայի, անկարելի էր որ ամուսնանայի այսքան երիտասարդ տարիքիս, այսքան գեղեցիկ եւ ուսեալ աղջկայ մը հետ չէի կրնար ամուսնանալ։
Ասոր վրայ աւելցուր զաւակս Վահանիկը, որ Աստուած մեզ նուիրեց եւ մեր կեանքը պայծառացուց։
Ամէն ինչ հոս ձրի է՝ ուսում, առողջապահութիւն, ուտելիք, հագուստեղէն, պտոյտ եւ այլն։
Մենք հոս շատ բարեկամներ ունինք, եւ բոլորս զիրար կը սիրենք, չկայ նախանձ կամ ատելութիւն, աղքատ կամ հարուստ, շահամոլութիւն, անձնասիրութիւն, ազատութիւն կամ նիւթապաշտութիւն, բոլորս միայն հայ ենք, բոլորս մէկ ձեռք ենք։
Տեղացի եգիպտացիներուն հետ որեւէ կապ չունինք, արաբերէն ալ չենք հասկնար, հակառակ որ քիչ մը տաճկերէնին հետ նմանութիւն ունի, բայց ես երբեք արաբներու հետ չեմ ապրած եւ փորձառութիւն չունիմ այդ կողմէն, Պզտիկեանները մեզի ըսին, որ եգիպտացիներուն հետ գործ ըրած են, եւ շատ բարի մարդիկ գտած են զանոնք։
Շատ կարօտցայ քեզ, Տիգօ, մեր Կիլիկիոյ լեռները ու անտառները, Այասի ծովեզերքի ժայռերը, մեր երկար պտոյտները, Կորիկոսի հին բերդին մեր պահուըտուքի խաղերը ու մեր անվերջ խօսակցութիւնները։ Ինչպէս է կեանքդ Փարիզ, առողջութիւնդ, ուրա՞խ ես, ի՞նչ կ’աշխատիս, ամուսնացա՞ր, հայ բարեկամներ ունի՞ս, մեր գիւղէն մէկուն հանդիպեցա՞ր, գրէ ու պատմէ։
Ծրարը հետս է։
Սիրով՝
Արա
Մայտա – Ո՞վ է Տիգօն, Վահօ։
Վահան – Չեմ գիտեր, հոգիս, կարելի է որ մեծ հօրս բարեկամն էր երբ Մուսա Լեռ էին։
Օրեր անցան, չմօտեցան այդ գիրքին։ Օր մը, Վահանը հեռատեսիլէն անգլերէն շարժանկար մը դիտած ատեն, ըսաւ․ «Ի՞նչ կ’ըսէք, եկէք շարունակենք կարդալ մեծ հօրս նամակները»։
Երեքն ալ նստան վառարանին դիմաց, Վահանը սկսաւ բանալ երկրորդ նամակը։
Երկրորդ նամակը դրուած էր «Օշին Պայլ»ի էջ 432ին մէջ եւ ընդգծուած էին հետեւեալ տողերը.
«Օշին – Իմա՞ստ. այս պալատը հայ շունչով պիտի թաթխուի, մեր պատանի թագաւորը այդ շունչի տակ պէտք է, որ մեծնայ։ …… դուն ժողվեր ես այդ շունչը հայ բերդերէն, հայ լեռներէն, հայ գիւղերէն, հայ երգերէն դուն կմնաս հո՛ս»։
Արա Մելեան
Մուսալեռցիներու Փոր Սայիտի վրանաքաղաք
Փոր Սայիտ, Եգիպտոս
18 Նոյեմբեր 1917
Սիրելի Տիգօ,
Ինչպէ՞ս ես, Տիգօ, շատ կարօտցայ քեզ, վերջին նամակիդ մէջ շատ բան չըսիր, աւելի գրէ եւ քու լուրերդ ղրկէ։
Մեր կեանքը հոս լաւ կ’ընթանայ, գործերը լաւ են, Վահանիկը կը մեծնայ։
Վերջերս կարգ մը երեւոյթներ սկսան ծագիլ, որ զիս կը նեղեն։ Երեք կուսակցութիւններու ներկայացուցիչները գիշեր-ցերեկ կը քարոզեն ու միաւորուած մարդիկը կը բաժնեն։ Նոյն բանը երեք եկեղեցիները կ’ընեն, դարձեալ բաժնելով ժողովուրդը։ Ասոնց վրայ աւելցան ֆրանսական ու անգլիական բանակի ներկայացուցիչները, որոնք կը փորձեն կամաւորներ հաւաքել իրենց զօրքերուն համար Թուրքիոյ դէմ կռուելու, կարծես մենք ծախու դարձանք, Տիգօ։
Մեր սկիզբի խաղաղ, համերաշհ ու միասնական կեանքը անդադար կռիւներով ու թշնամութեամբ լեցուն է։ Անոնք նոյնիսկ Վահանիկին դպրոցը կ’երթան, մեզի ալ, տուն կու գան, ակումբները, եկեղեցին, ամէն տեղ են, շատ նեղացուցիչ դարձուցին մեր կեանքը։
Երէկ, իմ աշխատած սանտրի գործարանը գործադուլ ըրինք, ամսականները աւելցնել ուզեցինք։ Բայց եգիպտահայ գործատէրը, որ Սահակեան Պէյ կը կոչուի, մերժեց եւ գործադուլի կազմակերպիչներուն անունները անգլիացի հրամանատարին հաղորդեց։ Մենք բողոքի ցոյց ըրինք հրամանատարին տան դիմաց եւ, փառք Տիրոջ, ան ազատ արձակեց մեր ընկերները։
Շատ ունեւոր եգիպտահայեր կու գան երեխաներ առնելու, որոնք իրենց տուները կ’ապրին եւ կը ծառայեն, գոնէ հայ կը մնան․ այդպէս չե՞ս կարծեր, Տիգօ։ Բայց երբ կը յիշեմ Անին, եւ ինչպէս զինք չարչարեցին, դարձեալ կը վրդովիմ։ Մեր բարեկամներէն Պզտիկեանները՝ վերջերս բախտով կրցան Ֆրանսա ճամբորդել, քու հասցէդ տուի իրենց եւ հետերնին քիչ մը տան ապուխտ եւ Անիին շինած անուշեղէնը ղրկեցինք, մեր եւ Վահանիկին պարախումբին պատկերներուն հետ։
Մենք, հիմակուհիմա, գոհ ենք հոս եւ չենք մտածեր գաղթել, միայն յուսանք որ վրանաքաղաքը գոյատեւէ եւ մեր խաղաղ ու հանգիստ կեանքը շարունակուի։
Գիտես, Տիգօ, հոս որեւէ գողութիւն կամ ոճրագործութիւն երբեք չունինք։ Մոռցայ քեզի ըսելու, որ մեր գիւղի մուրացկան Բարսեխը մեռաւ, շատ նեղուեցայ, իր անուշ ձայնը ինծի միշտ մեր գիւղը կը յիշեցնէր ու կը հրճուէի։
Անհամբեր կը սպասեմ նամակիդ։
Ծրարը հետս է։
Սիրով՝
Արա
Անին քնացաւ իր մօր գիրկը, Վահանը զայն ննջասենեակ տարաւ։
Մայտա – Վահօ, մի՛ մոռնար, որ վաղը պէտք է ինքնաշարժը ընկերութեան տանիս քննութեան համար, մեր պտոյտէն առաջ դէպի ձիւնախաղերու լեռնային դղեակը գալ շաբաթ։
Վահան – Շատ լաւ, հոգիս։
Լեռնային դղեակի պտոյտը շատ աղուոր անցաւ, իրենց գանատացի բարեկամներուն հետ գացած էին։
Արդէն գարուն էր, եւ կանաչութիւնը ամէն տեղ լեցուցած էր։ Անին քնանալէն առաջ մօրմէն խնդրեց մեծ հօր պատմութեան շարունակութիւնը մտիկ ընել։
Մայտան գիրքը բացաւ ու սկսաւ բանալ երրորդ նամակը։ Վահան շուտով իրենց միացաւ։
Երրորդ նամակը դրուած էր «Օշին Պայլ»ի էջ 456ին մէջ, եւ ընդգծուած էին հետեւեալ խօսքերը.
«Օշին – Կռուի դաշտին վրայ հարիւրներու մահ տուողը, այո, կրնայ իր հոգիին խորը բարի մէկը ըլլալ։ Բայց իր բերդին մէջը դժբախտ ու թշուառ կին մը սպանել տուողը, ոչ, բարի չի կրնար ըլլալ»։
Արա Մելեան
Մուսալեռցիներու Փոր Սայիտի վրանաքաղաք
Փոր Սայիտ, Եգիպտոս
20 Հոկտեմբեր 1919
Սիրելի Տիգօ,
Յուսամ ամէն ինչ լաւ է քովդ։
Շատ գէշ լուր մը ունիմ, Տիգօ, վրանաքաղաքը պիտի փակուի մէկ ամիսէն, միայն գերեզմանը պիտի մնայ, իսկ ամբողջ վրանաքաղաքը պիտի քանդուի։
Մենք որոշեցինք Գահիրէ գաղթել։
Սիրտս շատ տխուր է, վրանաքաղաքը ինձ համար դրախտէն կտոր մըն էր, դարձեալ կը գրեմ մեր նոր բնակավայրը հաստատուելնէս ետք։
Աղօթէ մեզի համար, Տիգօ։
Ծրարը հետս է։
Սիրով՝
Արա
Անի – Մայրիկ, ինչո՞ւ մենք ալ վրանի մէջ չենք ապրիր տատիկներուս պէս, շատ հետաքրքրական փորձառութիւն մըն է ասիկա, Մամի։ Մենք դպրոցի անտառի պտոյտին ընթացքին վրանի մէջ պառկեցանք։
Մայտա – Քնացի՛ր հիմա, հոգիս։
Ամառնային արեւոտ, գեղեցիկ օր մըն էր, երբ Վահանին փոքր ընտանիքը տան պարտէզը նստած նախաճաշ կ’ընէր։
Վահանը մեծ հօր գիրքը բացաւ, չորրորդ նամակը դրուած էր «Օշին Պայլ»ի էջ 474ին մէջ, եւ ընդգծուած էին հետեւեալ խօսքերը.
«Օշին – Մենք շատ կը յարգենք Հռոմի սրբազան Պապը,….. եւ ձեր արեւմտեան կենցաղն ու ապրուստը….
Այս բոլորի փոխարէն մենք ալ կը սպասենք ձեզմէ, որ դուք ալ յարգէք մեր հայութիւնը, մեր պետութիւնը, մեր եկեղեցին, մեր կեանքն ու բարքը»։
Արա Մելեան
Մուսալեռցիներու Փոր Սայիտի վրանաքաղաք
Փոր Սայիտ, Եգիպտոս
1 Նոյեմբեր 1920
Ինչպէ՞ս ես, Տիգօ, յուսամ ամէն ինչ լաւ է, քեզի նոր հասցէս կը ղրկեմ՝ Գահիրէ։
Չեմ գիտեր ինչպէ՞ս սկսիմ, շատ դժուար օրեր անցուցինք ես, Անին ու Վահանը։
Մեր խնայած դրամը մէկ ամիսէն հատնեցաւ արդէն, ու տան վարձքի դրամ չունէինք, բարեբախտաբար Պէյն էլ Սուրէնի քահանայ Տէր Պօղոսին միջոցաւ Պաղտիկ պէյի գործարանը արհեստաւոր աշխատեցայ։ Մէկ անգամ հանդիպեցայ մեր հայ գործատիրոջ, որ ֆրանսերէն կը խօսէր, բացի մէկ հայերէն բառէ մը՝ «բարեւ», կ’ըսեն, որ շատ հարուստ է։
Գործէն ստացած մէկուկէս ոսկի ամսականս հազիւ կը բաւէ մեզի, Վահանին կէսoրուայ ճաշը դպրոցը կը հոգայ, ան Գալուստեան Վարժարան կը յաճախէ, որուն սակը տանելի է։
Անին յղի է, միշտ տունն է, իր արաբերէնը չի յառաջանար, եւ շատ կը յոգնի։
Մենք հիմա ոեւէ բարեկամ չունինք եւ շատ քիչ դուրս կ’ելլենք, բացի Կիրակի օրէն, երբ եկեղեցի կ’երթանք։ Շատ կարօտցայ մեր Վրանաքաղաքի կեանքը, բարեկամները, ակումբը, պտոյտները, միասնական ճաշարանը, հանդէսներն ու գրադարանը։
Գրէ՛ քու լուրերդ, շատ կարօտցայ քեզ։
Ծրարը հետս է։
Սիրով՝
Արա
Անի – (Անգլերէնով) Տետի, ո՞ւր են Հայաստանը եւ Կիլիկիան։ Ի՞նչ ըսել է վրանաքաղաք։
Վահան – Շատ հեռու են այստեղէն, օր մը կ’երթանք ու կ’այցելենք այս տեղերը։
Անի – Կրնա՞մ մեծ հօրս պատմութիւնը պատմել դպրոցի ընկերներուն եւ ուսուցչուհիիս։
Վահան – Հարկաւ կրնաս, բայց կը կարծե՞ս որ պիտի հաւնին։
Անի – Վստահ պիտի սիրեն, շատ հետաքրքրական է, տետի։
Ամիսէ մը աւելի անցաւ, Անիին դպրոցի մէկ հանդէսէն կը վերադառնային։
Անի – Հաւնեցա՞ք ճինկըլ պելզ երգս։
Մայտա – Շատ աղուոր էր, հոգիս, հետդ երգող Ճուտին ալ շատ լաւ երգեց։
Վահան – Ես ձեզ ճաշարան պիտի հրաւիրեմ, որ Անիին այս հրապուրիչ յաջողութիւնը տօնենք։
Անի – Յետոյ, երբ տուն վերադառնանք, նամակները շարունակենք կարդալ։
Արդէն մութ էր, երբ վերադարձան տուն, երեքը նստան, այս անգամ Անին իր ճերմակ շնիկը քովը պառկեցուցած էր։
Վահան բացաւ հինգերորդ նամակը։
Հինգերորդ նամակը դրուած էր «Օշին Պայլ»ի էջ 483ին մէջ, եւ ընդգծուած էին հետեւեալ տողերը.
«Օշին – Ատիկա նոր չէ, որ կը գիտակցիմ, բաւական ժամանակ է որ կը զգամ թէ սկսաւ ինծի համար կռուի նոր շրջան մը, … կռիւը քու սեփական կողմնակիցներուդ հետ, քու բարեկամներուդ հետ, քու ընկերներուդ»։
Արա Մելեան
17, Ահմէտ փողոց, Շուպրա
Գահիրէ, Եգիպտոս
1 Մայիս 1927
Երկար ժամանակ անցաւ վերջին նամակէս ի վեր, դուն ինչպէ՞ս ես, առողջութիւնդ եւ գործդ ինչպէ՞ս են, կինդ ու զաւակդ լա՞ւ են, գրէ՛ ու պատմէ՛։
Մեր Խոսրովիկը հիմա եօթ տարեկան է արդէն, ու Թաշճեան մասնաւոր հայ դպրոցը կը յաճախէ։
Վահանը դպրոցը աւարտեց եւ մերժեց աշխատիլ կամ Եգիպտոս մնալ։ Ան մտադրած էր Հայաստան գաղթել։ Շատ փորձեցինք ես եւ մայրը զինք համոզել որ մեզի հետ մնայ, բայց մեզ մերժեց ու ճամբորդեց։ Երթալէն ի վեր միայն երկու նամակ ստացանք, կ’ըսէր որ աղէկ է, բայց կեանքը դժուար է։ Անին միշտ կու լայ, մանաւանդ երբ կը լսենք, թէ որքան դժուար է համայնավարութիւնը ու Սովետական Հայաստանի կեանքը։
Ես նոյն տեղը կ’աշխատիմ, այդ հայուն մօտ, ամսականս հիմա երկու ոսկի է, որ բաւական չէ, ուստի կէսօրէ ետք Յովսէփ անունով հայու մը խանութը կ’աշխատիմ, մէկ ոսկի ամսականով։ Հեծանիւ մը ունիմ, անով գործի կ’երթամ եւ Խոսրովիկը առտուները դպրոց կը տանիմ անով։
Շատ կը յոգնիմ, Տիգօ, բայց չեմ ուզեր, որ Անին զրկուի որեւէ բանէ․ ինչպէս գիտես, ինք հարուստ ընտանիքի զաւակ եղած էր մեր երկիրը։
Միայն մէկ հայ բարեկամ մը ունիմ, Յովսէփը, որուն խանութը կ’աշխատիմ իրիկունները։ Իր կինը Անիին հետ բարեկամացաւ եւ ատենը մէյ մը մեզի կ’այցելէ իր փոքր աղջկան, Սոնիկին հետ, իր մեծ տղան՝ Վաղինակը, Խոսրովիկին դասարանն է։
Եգիպտացի բարեկամներ ալ ունիմ գործէս՝ Շուքրի, Սայիտ եւ Մայքըլ, բայց դուրսը չենք հանդիպիր։
Ատեններ, եկեղեցիէն ետք, մօտիկ Նիրիստ հայ ակումբը կ’երթանք։ Անգամ մը տիկիններու յանձնախումբ մը կար հոն, ու մեր անունները արձանագրեցին, ատկէ ետք սկսանք ամսական կէս ոսկի օգնութիւն գանձել Խոսրովիկին համար, որ մեզի շատ օգնեց իրեն հագուստ եւ դպրոցական պիտոյք գնելու համար։
Երկու ամիս առաջ, իմ գործատէր Պաղտիկ պէյը իր թոռնիկին տարեդարձը տօնեց, Շուպրայի Կարապետեան մարզական ակումբը եւ բոլոր հայ պաշտօնեաները հրաւիրեց։ Շատ գեղեցիկ ակումբ մըն է, ահագին հայեր կային, մեծամասնութիւնը՝ հարուստ դասակարգէն, հագուած-շքուած, ոսկեղէններով ու հրապուրիչ ինքնաշարժներով։ Մենք քիչ մը հեռու, մէկ կողմ նստանք, քանի մէկը չէինք ճանչնար ներկաներէն։ Յիշեցի վրանաքաղաքի մեր խմբային ճաշկերոյթները եւ տխրեցայ, Անիին աչքերուն մէջ արցունք ալ նշմարեցի, զսպուած արցունք։
Կը սպասեմ լուրերուդ անհամբեր։
Ծրարը հետս է։
Սիրով՝
Արա
Անի – Տետի, ինչո՞ւ մեծ հայրիկս այսքան տխուր է միշտ, իրենք զուարճանալու պարտէզներ կամ շարժասրահներ չունէի՞ն այն ատեն մեզի պէս։
Վահան – Ոչ, հոգիս, չունէին։
Ձմեռը վերադարձաւ, Մելեանները Կաղանդի նոր հագուստները գնելու իջան, հսկայ առեւտուրի կեդրոնները։
Մայտա – Շատ անուշիկ են մեր բերած հագուստները։
Անի – (Շնիկը գիրկը դրած) Հայտէ, մա՛, եկո՛ւր որ տետին շարունակէ մեծ հօր պատմութիւնը կարդալ։
Երեքը նստան վառարանին դիմաց, ու Վահանը բացաւ վեցերորդ նամակը։
Վեցերորդ նամակը դրուած էր «Օշին Պայլ»ի էջ 493ին մէջ, եւ ընդգծուած էր հետեւեալ խօսքը.
«Օշին – Բարեկամ ըսուածը շատ յաճախ քու ամանէդ ուտող թշնամի մըն է»։
Արա Մելեան
19, Կալի փողոց, Հելիոպոլիս
Գահիրէ, Եգիպտոս
1 Մարտ 1938
Քեզմէ նամակ չստացայ վերջին նամակէս ետք, ինչ որ զիս շատ կը մտահոգէ քու մասիդ, բայց որոշեցի գրել եւ որեւէ լաւ լուրի մը սպասել քեզմէ։
Համառօտեմ երկտողի մէջ վերջին նամակէս ի վեր մեր կեանքի նորութիւնները։
Ես գործս փոխեցի, հիմա Շաւարշ Ճումաքեանին գործարանը կ’աշխատիմ, քիչ մը աւելի բարձր ամսականով՝ ինը ոսկի։ Մեր բնակարանը տեղափոխեցինք աւելի արդի եւ բարեկեցիկ Հելիոպոլիս թաղը։
Խոսրովը Հապիշեանի տպարանը սկսաւ աշխատիլ ու օրէ օր տպագրութեան արհեստին կը տիրապետէ ու կը սիրէ զայն։
Անին քանի մը հայ եւ օտար ընկերուհիներ ունի, շաբաթը մէյ մը հայ ակումբ կը հաւաքուին, բայց ինծի միշտ կ’ըսէ, որ հոս տակաւին օտար կը զգայ, մեր վրանաքաղաքի այդ միասնական ոգին ու անվերապահ սէրը երբեք չգտաւ այլեւս։
Կրնամ ըսել, որ մեր կեանքը սկսաւ բարելաւուիլ։ Բայց գիտես, Տիգօ, միշտ տխուր թախիծ մը, մէջս զիս կ’ընկճէ, երբ կը յիշեմ պապան, մաման, մեր Վահանիկը, երկրի բարեկամներս ու քեզ։ Մինակ կը զգամ ու աշխարհէն զատուած, կարծես ուրիշ աշխարհ մը կ’ապրիմ անոնց հետ, հոն Այասի ծովեզերքը՝ Կորիկոսի բերդի մութ անցքերուն մէջ։
Կը սպասեմ որեւէ լուրի մը քեզմէ։
Ծրարը հետս է։
Սիրով՝
Արա
Անի – Տետի, ինչո՞ւ Վահանիկը Հայաստան գնաց մինակը։
Վահան – Չեմ գիտեր, հոգիս։
Մայտա – Մի՛ մոռնաք գուլպաներ կախելու, որ Կաղանդ Պապան նուէրները մէջը դնէ, եւ առտուն տեսնենք։
Ամիս մը անցաւ, Վահանը տունը մինակն էր։ Յանկարծ մտածեց, որ վերջին նամակը առանձին կարդայ, որպէսզի մեծ հօր մահուան տխուր մասը չլսէ Անին։
Վերջին նամակը դրուած էր «Օշին Պայլ»ի էջ 533ին մէջ, եւ ընդգծուած էին հետեւեալ խօսքերը, որ կը նկարագրէին Ռիթային անձնասպանութիւնը։
«Ռիթա – Իսկ ես գինով էի, գինով էի քեզմով. քու սիրով, ….կը քաշուէին միշտ ետ, ու դէպի վերջը»։
Արա Մելեան
19, Կալի փողոց, Հելիոպոլիս
Գահիրէ, Եգիպտոս
1 Յունուար 1948
Սիրելի Տիգօ,
Կարծեմ ասիկա վերջին նամակս է քեզի, հիւանդ կը զգամ եւ տկար, Անին արդէն ինձմէ առաջ երկինք փախաւ։
Խոսրովը ամուսնացուցինք հայուհիի մը հետ եւ Գանատա ճամբեցինք, աղջիկ մը ունեցան, Անի դրին անունը եւ շատ երջանիկ են։
Կեանքիս երազն էր՝ այցելել Նաթրունի մեր հայ անապատականներու վանքը, ուր թաղուած են մեր հարիւրաւոր սուրբերը Ստեփանոս Հռոմկլացի Կաթողիկոսին հետ միասին։
Անցեալ շաբաթ երազս իրականացաւ ու բարեկամի մը հետ միասին գացինք։
Շատ յուզիչ վայր մըն է, Տիգօ, շատ պիտի սիրէիր եթէ հոս ըլլայիր։
Եթէ նորէն չգրեմ, գիտցիր որ երկինք փախայ։
Ծրարը հետս է։
Ցտեսութիւն՝
Արա
Պզտիկեաններէն նամակ մը ստացայ, լաւ են, բայց քեզ երբեք չգտան, ըսին։
Վահան գիրքը գոցեց ու սեւ տուփին մէջ զետեղեց, արցունք մը իջեցուց աչքէն։
Յանկարծ Մայտան ու Անին մտան։
Վահան ձեռքը ուրիշ նամակ մը բռնած էր, որ գտաւ տուփին յատակը։
Նամակը Տիգոյէն էր, 1915ին գրուած, ուր կ’ըսէր, որ ինք շատ հիւանդ էր։ Նամակին քով ուրիշ երեք փոքր ծրարներ կային, մէկուն վրան գրուած էր Կորիկոս, իսկ միւսին վրայ՝ Նաթրունի հայոց վանք։ Վահան բացաւ երկու ծրարները, մէջը միայն բուռ մը հող կար, երրորդ ծրարին վրայ բան մը չէր գրուած ու պարապ էր։ Վահան բան մը արձանագրեց երրորդ ծրարին վրայ ու երեք ծրարները վերստին տուփին մէջ դրաւ։
Անի – Հայրիկ, ինչո՞ւ կու լաս։
Վահան – Ոչինչ, հոգիս, ձեզի կը սպասէի։
Անի – Հայրիկ, հայերէն կ’ուզեմ սորվիլ։
Երեքը իրարու կը փաթթուին ու կը հրճուին։
Կորիկոսի բերդէն ձայն մը տակաւին կը լսուէր, մեղմ ու անոյշ ձայն մը։
Արտատպումի պարագային կը խնդրուի նախապէս կապ հաստատել Հայերէն Blog-ի վարչութեան հետ:
Հայերէն blog 